Asya Kıtasının Jeolojik Yapısı

0
Advertisement

Asya kıtasının jeolojik yapısı, kıtayı oluşturan etken ve süreçler, toprakların oluşumu, dağ kıvrımları hakkında bilgi.

Asya Kıtası Haritası

Asya Kıtasının Jeolojik Yapısı

KITAYI OLUŞTURAN ETKEN VE SÜREÇLER.

Asya kıtasının bir bölümü Prekambriyen Zamandan (y. 4 milyar-570 milyon yıl önce) bu yana neredeyse hiç kıvrılma geçirmemiş olan pek çok platformdan oluşur. Kıtada Prekambriyen’den sonra oluşan ve jeosenklinallerin ortaya çıkmasına yol açan büyük kıvrım alanları da vardır. Malay Takımadalarını kıtayla birleştiren, Japon ve Ohotsk denizlerini birbirinden ayıran ve Büyük Okyanustaki adalara uzanan sistemler ise, henüz kıvrılma geçirerek pekişmemiş olan günümüz jeosenklinalleridir.

Asya’nın başlıca kara platformları kuzeyde Sibirya, doğuda Çin, güneyde Hindistan ve güneybatıda Arabistan’dır. Bu platformlarda kristal yapılı Prekambriyen ana kayacın tortullarla kaplanmamış kesimlerine kalkan adı verilir. Son 500 milyon yıl boyunca kurak topraklarla kaplı olan bu kalkanlar arasında Sibirya’nın doğusundaki Aldan ve Kuzey Çin kalkanları ile Hindistan Yarımadasındaki Hindistan ve Arabistan kalkanlarının büyük bölümü yer alır. Ayrıca Rus platformu da Batı Asya’nın jeolojik tarihinde önemli rol oynamıştır. Platformun batı ucunda bulunan Urallar ve Kazakistan gibi kıvrımlı yapılar, Paleozoyik (Birinci) Zamanın (y. 570-225 milyon yıl önce) sonlarında oluşmuştur.

Asya kıtası iki jeolojik süreç sonucu bugünkü biçimini almıştır.

Bunlardan ilki, yerkürenin derinliklerinde gerçekleşen ve yerkabuğunda çatlamalara yol açan dikey ve yatay iç etkilerdir. Çatlaklardan dışarı çıkan magma ya da erimiş kayaçların daha sonra katılaşmasıyla korkayaçlar oluşur. Dış etkiler ise, yüzeyde gerçekleşen ve kayaçların ufalanıp aşınmasına yol açan aşınma ve tortullaşma süreçleridir.

Dağoluşumu, kırıkların üst üste binmesinin ya da kıvrılmanın ürünüdür. Tortullar jeosenklinallerde birikerek bunların daha derinlere gömülmesine neden olur. Bu süreç, dikey ve yatay iç etkileri harekete geçirdiği gibi bunlarla etkileşime de girer. Böylece, yerkabuğundaki platformlar arasında kalan ve yapı olarak zayıf kuşakları temsil eden jeosenklinaller yukarı doğru kıvrılarak yeni dağ sistemlerini oluşturur. Granit magmaların yukarı doğru püskürmesi ve başkalaşmış kayaçların biçim değiştirmesi de bu süreçle gerçekleşir.

Advertisement

ASYA TOPRAKLARININ OLUŞUMU.

Bir bütün olarak kıtanın oluşumunda rol oynayan süreçler, kıvrılma, granit içpüskürmesi, basınç sonucu yerkabuğunun kabarması ve dağların yükselmesi ile kara platformları arasındaki jeosenklinallerde bulunan deniz havzalarının kurumasıdır. Ayrıca, yerkabuğunda eskiden kalmış bloklar ve zayıf kıvrılma kuşaklarının etkileri de görülür. Eskiden aşınmış olan jeosenklinaller, Geç Paleozoyik ve Mezozoyik (İkinci) zamanlarda (y. 225-65 milyon yıl önce) ve 65 milyon yıl önce başlayıp günümüze değin süren Senozoyik (Yakın) Zamanda pek çok kıvrım kuşağı oluşturmuştur (örn. Alp-Himalaya kuşağı).

Başlıca kara platformları. Sibirya platformunun tabanını Prekambriyen’den kalma, büyük ölçüde biçim değiştirmiş şist, gnays ve granit oluşturur. Yenisey ve Lena ırmaklarının havzaları arasında uzanan platform Stanovoy Sıradağlarının kuzeyindeki Aldan kalkanı ve Lena Irmağının batısındaki Anabar Masifiyle örtüşiir. Başka kesimlerde ise billur anakaya deniz ve lagün çökelleri, kömür katmanları gibi çeşitli dönemlerden kalma tortul kayaçlarla örtülüdür.

Çin platformu Kuzey Çin, Güney Çin, Tibet ve Tarım adlı dört ayrı kütleden oluşur.

Bunların, Prekambriyen Zamanda tek bir platform oluşturduğu sanılır. Paleozoyik ve Mezozoyik zamanlarda her ikisi de Çin’de bulunan Kunlun Dağları (Karanlık Dağlar) ve Oinling Dağları oluşmuştur. Platformun güney kesimi Silüriyen (y. 430-395 milyon yıl önce) ve Devoniyen (y. 395-345 milyon yıl önce) dönemlerde, bütünü ise Kretase (Tebeşir) Döneminde (y. 136-65 milyon yıl önce) yeryüzünde başka hiçbir platformda görülmeyen, yoğun kıvrılmalara uğramıştır.

Çin platformunda ana kayaç genellikle değişik dönemlerde oluşmuş deniz ve kara tortullarıyla kaplıdır. Permiyen Dönemden (y. 280-225 milyon yıl önce) kalma çökeller arasında kömür de bulunur. Arabistan platformunun da Hindistan platformu gibi eskiden, Paleozoyik Zamanda kopmaya başladığı sanılan Gondvana kara kütlesinin bir parçası olduğu kabul edilir. Gondvana’nın Afrika, Avustralya, Güney Amerika ve hatta Antarktika’yı kapsadığı sanılır. Arabistan’ın Prekambri yen kristalin kayaçtan oluşan yaşlı tabanı yarımadanın batısında yüzeye çıkarak Arabistan kalkanını oluşturur. Kuzeyde ve doğuda ise ana kayaç üzerinde Jura (y. 190-136 milyon yıl önce) ve Kretase dönemleri ile Senozoyik Zamanın ilk evrelerinden kalma tortullar yer alır.

Hindistan Yarımadasının büyük bölümüyle Sri Lanka’yı kaplayan Hindistan platformu kristal yapılı Prekambriyen kalkandan oluşur. Kuzeybatısında bulunan, Gondvana sisteminden kalma çökeller. Alt Karbonifer (y. 345-280 milyon yıl önce) ile Üst Jura arası dönemde birikmiştir. Yarımadanın belkemiğini oluşturan Dekkan Platosu bazalt lav örtüsü ile kaplıdır. Platformun kenarlarında görülen örtüyü ise Jura ve Kretase dönemleri ile Tersiyer (Üçüncü) Dönemden (y. 65-2,5 milyon yıl önce) kalma deniz çökelleri oluşturur. Hindistan’ın batı kıyılarındaki Kambay Körfezi bölgesinde petrol çökelleri de bulunur. Ana kayaç kuzeyde, en kalın yeri Ganj Havzasının kuzeyi olan Senozoyik çökellerle kaplıdır. Platformun doğusunu ise küçük bir Prekambriyen çıkma olan Şillong Platosu kaplar.

DAĞ KIVRILMALARI.

Geç Prekambriyen ve Paleozoyik zamanlarda kıvrılma geçirmiş bölgeler, değişik derecelerde başkalaşmış volkanik ve tortul kayaçlardan oluşur. Buralarda altın, bakır, tungsten çökelleriyle, birden çok metal içeren çökeller de vardır. Bu dönemden kalma kıvrımlı bölgeler Sibirya platformunun batı ve güney sınırlarını çizer. Yenisey Sırtı, Sayan Dağlarının doğu ve batı kesimi, Kuznetsk Aladağları, Sovyet Altayları’nın yüksek bölgeleri, Moğolistan Altayları ve Hangay ile Tannu-Ola sıradağlarının önemli bir bölümü bu tür kıvrımlardır. Kaledoniyen (Silüriyen-Devoniyen dönemler) dağoluşumu sırasında ortaya çıkan kıvrılmalar ise Taymir Yarımadası, Severnaya Zemlya Adaları, Kazakistan’ın orta kesimi, Tian Shan’ın (Tanrı Dağları) kuzey sıraları. Kunlun Dağları ve Çin’in güneydoğusunda görülür. Hersinyen dağ-oluşum sürecinde, yerkabuğundaki hareketler sonucu oluşan kıvrımlara Rus ve Sibirya platformları arasındaki bölgede, Kazakistan’ın kuzeybatısında, Tian Shan, Kunlun ve Qinling dağlarında rastlanır.

Advertisement

Paleozoyik kıvrım kuşaklarının çoğu, zamanla aşınma etkisiyle düzleşerek geniş çöküntü alanları oluşturmuştur. Mezozoyik ve Senozoyik zamanlardan kalma deniz ve kara tortullarıyla kaplı olan bu alanlar, Batı Sibirya Ovası, Turgay eğimi, Turan platformu, Balkaş Gölü ve ili Irmağı çöküntü alanları, Çungarya Havzası, Dongliao ya da Mançurya Ovası, Oaidam Havzası, Fergana ve Turfan vadileri, Songhua Irmağı Havzası gibi oluşumlardır.

Mezozoyik kıvrım kuşağı, Sibirya’nın kuzeydoğusundaki Verhoyansk ve Çerski sıradağlarını, Amur bölgesinde Sihote-Alin Dağlarını, Çinhindi’nin büyük bölümünü ve bir olasılıkla Trans-Himalayalar’ı içine alır. Bu dönemdeki kıvrılma ve magma püskürmesi komşu yörelerdeki jeolojik oluşumları da etkilemiştir.

Erken Senozoyik Zamanda Ohotsk Denizi kıyılarından başlayarak güneye doğru inen ve Çin’in güneydoğu kıyısına ulaşan volkanik bir kuşak oluşmuştur.

Bu volkanik kuşakta, Kretase ve Alt Triyas dönemlerinden kalma, bazalt, andezit ve asitten oluşmuş lavlar bulunur. Senozoyik Zamanda oluşan kıvrımlar iki kuşakta toplanır. Bunlar, Asya’yı batıdan doğuya kateden Alp-Himalaya kuşağı ve bu kuşağı kuzey-güney doğrultusunda Endonezya ile birleştiren Büyük Okyanus kuşağıdır.

Alp-Himalaya kuşağının kuzey bölümü Karadeniz ve Hazar Denizi arasında Büyük Kafkas Dağlarından başlayarak, Asya’da Pamir, Gissar ve Alay dağlarına ulaşır. Bu diziden derin yarıklarla ayrılan Kuzey Anadolu, Küçük Kafkaslar ve Elburz Dağları dizisi de batıdan doğuya uzanır. Alp-Himalaya kuşağının güney dizisi ise Toroslar’dan başlayarak Zagros, Mekran ve Süleyman dağları ile Hindukuş Dağları ve Himalayalar’la birleşir.

Birmanya, Malezya, ve Endonezya’daki kıvrımlarda, kıvrılma sürecinin henüz tamamlanmadığı yeni bir jeosenklinal sisteme geçiş gerçekleşmektedir. Bu genç sistem anakara ile Büyük Okyanus arasındaki alanda Koryak Dağları, Kamçatka Yarımadası, Sahalin, Borneo, Selebes, Kuril, Komandor, Aleut, Japonya, Ryukyu, Tayvan, Filipinler, Maluku ve Sunda adalarını kapsar.

Alp-Himalaya ve özellikle Büyük Okyanus kuşağı, jeosenklinal sistemlere özgü etkin tektonik süreçlerle ayırt edilir. Japonya ve Tacikistan’da yapılan ölçümlere göre bu kuşaklarda yerkabuğunun çeşitli kesimleri yılda 0,6-1,8 cm’lik yatay kayma göstermektedir. Ayrıca yoğun bir dikey hareket de söz konusudur. Bu hareket, güçlü sismik etkinlikle birlikte, çevredeki çöküntü bölgelerinin daha da derinleşmesine eşlik eden jeoantiklinal yükselmesi biçiminde gerçekleşir.

PALEOCOĞRAFYA.

Prekambriyen Zaman (y. 4 milyar-570 milyon yıl önce).

Asya’da yaşları 3 milyar yıl geriye giden kayaçlar bulunmakla birlikte, kıtanın ancak son 1 milyar yıllık paleocoğrafyası (jeolojik zamanın farklı evrelerindeki coğrafyası) yeterli biçimde tanımlanabilmektedir. Prekambriyen Zamanda, geniş deniz havzalarının pek çok jeosenklinal bölgesini kaplamasıyla, başta suyosunları olmak üzere çeşitli ilkel bitki ve hayvan türleri gelişmiştir.

Kambriyen ve Ordovisiyen dönemler (y. 570-430 milyon yıl önce).

Alt Kambriyen Dönemde deniz sularının karaya doğru ilerlemesiyle, Çin platformunun büyük bölümü, Sibirya platformunun neredeyse tümü, Arabistan ve Hindistan platformlarının ise kuzey kesimleri sular altında kaldı. Kambriyen sonlarında suların, özellikle Sibirya platformundan geri çekilmesine karşılık Alt Ordovisiyen’de denizler yeniden ilerlemeye başladı ve Çin platformunun hemen hemen tümünü sular kapladı. Deniz ilerlemesinden geriye kalan, başlıca kırmızı kum ve kilden oluşan kayaçlar ile fosilleri kapsayan kalıntılar, söz konusu dönemlerde üç platformun da sıcak iklim kuşaklarında yer aldığını göstermektedir. Gene bu verilerden yola çıkarak, Ekvator’un o dönemde Sibirya platformunun güneyinden geçtiği öne sürülür.

Silüriyen Dönem (y. 430-395 milyon yıl önce).

Bu dönemde denizler geri çekildi. Kırmızı tortullarla buharlaşma sonucu oluşan tortulların Sibirya platformunun batısında ve başka alanlarda birikmesi sürdü. Silüriyen Dönem sonları ile Devoniyen Dönem başlarında, kenarlarda kalan bazı bölgeler ve tatlısu havzaları dışında tüm platformlar yükselip kuru alanlara dönüştü. Bu arada Kambriyen, Ordovisiyen ve Silüriyen dönemlerde kum, kil ve karbonat içeren deniz kökenli tortullar ile tüf ve lavların Rus, Sibirya ve Çin platformlarını birbirinden ayıran jeosenklinallerde birikmesi sürdü. Birbirinden adalarla ayrılan havzalar ise, Baykal ve Kaledoniyen kıvrılmaları sonucunda zamanla kurudular.

Devoniyen, Karbonifer ve Permiyen dönemler (y. 395-225 milyon yıl önce).

Bugünkü Asya kıtasının yerinde önceleri kuzeydeki üç platformun üç ayrı kara kütlesi ve bunların güneyinde yer alan Gondvana adlı büyük kıta bulunuyordu. Bu blokları birbirinden ayıran jeosenklinal denizleri, çeşitli kayaçlarla dolma sürecindeydi. Devoniyen Dönemde İran ve Türkiye kara kütleleriyle Sibirya platformunun bir bölümünü kaplayan denizlerin önemli bir özelliği de kalkerli tortullardı. Deniz kökenli jeosenklinal havzaları bunu izleyen Hersinyen kıvrılma sonucu büyük ölçüde küçüldü. Permiyen Dönem ortalarında Rus, Sibirya ve Çin platformları arasındaki havzalar hemen hemen ortadan kalktı. Üst Karbonifer ile Alt Permiyen dönemlerde Hindistan, Çin ve Sibirya platformları ile dağlar arasında kalan havzalarda biriken kömürlü katmanlar bu çağlarda iklimin nemli olduğunu göstermektedir. Hindistan’da bu katmanların altında Karbonifer Dönemden kalma buzul çökelleri yer alır.

Triyas ve Jura dönemleri (y. 225-136 milyon yıl önce).

Triyas Döneminin başlarında kuzeydeki üç platform ile Paleozoyik Zamanda kıvrılma geçirmiş dağ sıraları birleşerek büyük bir kara parçası oluşturdular. Bu arada Gondvana da dev bloklara ayrıldı. Bu blokları birbirinden ayıran havzalar daha sonra genişleyip birleşerek Hint Okyanusunu oluşturdular. Ova ve düzlükler, özellikle Jura Döneminde, zaman zaman sığ deniz sularıyla ya da kömür içeren tatlısu havzaları ve bataklıklarla kaplandı.

Advertisement
Kretase Dönemi ve Senozoyik Zaman (y. 136 milyon yıl öncesinden bugüne).

Kretase Dönemi ortalarına doğru Mezozoyik kıvrılma alanları kururken aynı dönemin sonları ile Senozoyik Zaman başlarında Tetis Denizi hızla küçüldü. Son olarak Himalayalar’ın kıvrılması Hindistan’ı kıtanın geri kalan bölümü ile bütünleştirdi ve Asya, yaklaşık olarak bugünkü görünümüne kavuştu.

Doğu Asya’daki güçlü volkanik oluşumlar Kretase Dönemi ve Senozoyik Zamana damgasını vurur. Pliyosen Bölüm (y. 7-2,5 milyon yıl önce) ile Kuvaterner (Dördüncü) Dönemde (y. 2,5 milyon yıl öncesinden günümüze) Alp-Himalaya kuşağı ve yay biçimindeki adaların yükselmesine neden olan güçlü tektonik hareketler gerçekleşti. Ural, Tian Shan, Altay, Sayan gibi kıvrımlı dağlarda ise daha belirgin bir yükselme oldu.

Zamanımızdaki gelişmeler.

Paleoklimatolojik ve paleomagnetik veriler, Avrasya’yı oluşturan kara kütlelerinin her iki kutba ve birbirine göre önemli ölçüde yer değiştirdiğini göstermektedir. Paleozoyik Zamanın başlarında ve ortalarında Rus ve Sibirya platformları birbirine çok yaklaştı. Üst Karbonifer ve Permiyen dönemlerde Hindistan platformu Güney Kutbuna oldukça yakındı ve kısmen buzullaşmaya uğramıştı.

Buna karşılık Sibirya platformu kuzeydeki nemli bölgede yer alıyordu. Triyas Döneminde ise Kuzey Kutbunun platformun kuzeydoğu sınırında bulunduğu bilinmektedir. Tetis Denizi, Paleozoyik Zaman sonlarında, daha sonra içinde oluşacak kıvrım kuşağından birkaç kat daha geniş bir alan kaplıyordu. Bugün Büyük Okyanusta bir yay oluşturan adaların kıyılara doğru sürüklendiğini ve Japon Denizi gibi okyanusun sınırında bulunan denizlerin tabanında yayılma olduğunu gösteren belirtiler vardır.


Leave A Reply