Amazon nehri (ırmağı) nerededir? Amazon ırmağının uzunluğu, suladığı bölgeler, kolları, derinliği, özellikleri hakkında bilgi.
Amazon Nehri Hakkında Bilgi
Amazon Nehri; Dünya’nın ikinci, Güney Amerika’nın en büyük ırmağıdır. Uzunluğu 6.518 km, akaçlama havzası 7.000.000 km2 (kollarıyla birlikte), debisi (ağzında) 247.000 m3/sn. Gerek havzası, gerekse debisi açısından dünyanın en büyük ırmağıdır. And Dağları’ndan doğarak güney-kuzey doğrultusunda akan Maranon, Ucayali, Huallaga ırmaklarının, Kuzeydoğu Peru’da Iquitos Kenti’nin tam yukarısında birleşmeleriyle oluşur. Bu noktadan başlayarak doğuya yönelen Amazon, düz bir ovada, Brezilya topraklarını 3.200 km boyunca, kabaca doğu-batı doğrultusunda aşarak Atlas Okyanusu’ na dökülür. Brezilya’da 1.000’i aşkın irili ufaklı suyla beslenir. Ağzında debisinin olağanüstü yüksek oluşu, kıyıdan 320 km açıklığa kadar etkili bir akıntı (bulanık, sarı renkli) yaratır.
Ekvatora koşut, genelde güney yarıkürede uzanan havzası; Kuzey Brezilya, Bolivya, Peru, Ekvador, Kolombiya, Venezuela ve Guyana topraklarına yayılan genç bir alüvyon havzasıdır. Yatağın genişliği (2-13 km), taşkınlarda 48 km’yi bulabilir. Iquitos’tan başlayarak ağzına kadar olan 3.700 km’lik bölümü okyanus gemilerinin ulaşımına elverişlidir. Üzerindeki limanlardan en önemlisi, kollarından Rio Negro’nun ağzındaki Manaus’tur.
En önemli kolları
En önemli kolları, kuzeyden aldığı Napo, Putumayo, Japurá, Negro, Trombetas, Jaris, Paru; güneyden aldığı Javarí, Jutaí, Juruá, Purus, Madeira, Tapajós, Xingu, Tocantins’tir. Kollarıyla birleştiği yerlerde, kimisi binlerce km2’yi bulan delta adaları oluşmuştur. Xingu Irmağı ile birleştikten sonra alüvyon birikintileriyle oluşan deltasına ulaşır. 350 km2′ lik bir alanı kaplayan deltada kollara bölünür. Adalardan oluşmuş bir huni biçiminde genişleyen (yaklaşık 200 km) deltada en büyük ada, Marajo’dur (42.000 km2). Amazon, Marajo çevresinde iki büyük kola ayrılır. Kuzeydeki ana koldur, güneydeki ise Para Irmağı adını alır. Amazon’a Rio Para kolunda katılan Tocantins’in halici de Amazon Deltası ile birleşir. Adalarla dolu halici, karaya iyice sokulduğundan Atlas Okyanusu’nun küçük bir körfezi gibidir. Amazon’un derinliği, Guyana ve Brezilya yaylalarının birbirine yaklaştığı Obidos’ta 80 m, daha aşağılardan 100 m’ye ulaşmasına karşın, ortalama 45’dir. Denizden yüksekliği ise, kaynak bölgesi And Dağları bir yana bırakılırsa, oldukça azdır. Bu yükseklik ırmağın son 300 km’sinde 10 m’ye kadar düşer.
Bu nedenle hafif olan eğim, suyun akış hızını azaltır ve yayılmasını kolaylaştırır. Ancak, debisi yüksek olduğundan hızı saatte 2-7 km arasında değişir. Yağışlı dönemlerde bu oran 120.000 m3/sn’yi aşarken suların çekildiği dönemlerde 35.000 m3/sn’ye düşer. Suyun çekilme zamanlarında yüksekte kalan deniz, ırmak ağzından yatağın 600-700 km kadar içine girer. Böyle zamanlarda denizden ırmağa doğru akan, yüksekliği 4 metreye ulaşan dalgalar görülür. Amazon Havzası’nda, iklim sıcak ve nemlidir. Biri kurak, öteki yağışlı olan iki mevsim yaşanır. Yağışlı mevsim, şubat-haziran ayları arasındaki dönemdir. Yılda bir kez, güney yağmurlarının kesilmesinden sonra kabarır. Kabarma, kuzey yarıküresinde kalan bölgelerde mart-ağustos arasında, güney yarıküresinde ekim-mart arasında görülür. Yıllık ortalama yağış tutarı 2.000-3.000 mm; sıcaklık, gündüzleri 27°C-32°C, geceleri ise 20°C-22°C dir. En sıcak aylar eylül, ekim ve kasımdır.
Bitki Örtüsü
Havza, dünyanın en zengin bitki örtüsünü içerir. Sürekli sular altındaki alüvyonlu topraklarda konik biçimli su bitkileri vardır. Amazon Irmağı’nda en çok görülen su bitkisi, 3 m çapında, kenarları yukarıya kıvrık yaprakları ve 40 cm’lik beyaz çiçekleri olan dev nilüferlerdir (sugülleri). Ayrıca 20 m’ye ulaşan yükseklikteki palmiyelerin olduğu igapo ormanları, kakao ve kauçuk ormanları, 70 m’yi bulan dev parakestanesi ağaçları, sık dokulu bir bitki örtüsü yaratmıştır. Amazon ormanlarında, 1.500 çiçek, 750 ağaç çeşidi bulunmakta; 400 tür kuş, 100 tür sürüngen, 60 tür ikiyaşayışlı (suda ve karada), 125 kelebek türü, 750 balık türü yaşamaktadır. 200 kg’ı bulan piıaku ve etle beslenen piranha, ırmağın özgün balık türleridir.
Amazon, 50.000 km uzunluğunda dev bir karaiçi suyolu ağı oluşturur. Ulaşım, 1850’lerden bu yana, uluslararası niteliktedir. Bölgenin en önemli doğal ürünleri; boya, ilaç ve baharat olarak kullanılan orman ürünleriyle kauçuktur. Ayrıca, manyok, pirinç, patates, şekerkaşımışı dönüşümlü olarak yetiştirilir. Avcılık ve balıkçılık, ancak yerel tüketimi karşılayacak düzeydedir. Kıyılarda yapılan hayvancılık, kentlerin gereksinimini karşılamaya yöneliktir. Günümüzde büyük ölçüde yerleşime açılmamış ve gelişmemiş olan Amazon havzasındaki en büyük iki kent, Amazon Irmağı’nın kıyılarında kurulmuş olan Belem ve Manaus’tur.
Maden araştırmaları sonucu Xingu’da kömür ve boksit, Manaus yakınlarında petrol ve mangenez yataklarının varlığı saptanmıştır. 1970’lerin başlarında Trans-Amazon ve Belem-Brezilya karayollarıyla iki demiryolu hattının yapımı, bölgenin ekonomik açıdan gelişiminde önemli rol oynadı.
Tarih.
Amazon Irmağı’nın ağzı, 1499′ da Vicente Pinzon tarafından keşfedildi. Irmağın gerçek anlamda keşfi ise, İspanyol araştırmacı Francisco de Orella’nın gezisiyle gerçekleşti (1541-1524). Bu araştırmacının anlattığı kadın savaşçılara ilişkin öyküler, ırmağa, mitolojiden alınma Amazon adının verilmesine neden oldu. Portekizli araştırmacı Pedro Teixeira, Amazon Irmağı’nı tüm dünyaya tanıtan gezisini gerçekleştirdi (1637-1638). Irmak daha sonra da çok sayıda araştırmacı ve doğabilimcinin ilgisini çekmeyi sürdürdü. 1980’lerin sonlarında, maden arama, kereste, tarla açma, yol, baraj, turistik tesis gibi nedenlerle, Amazon ormanlarının hızla yok edilmesi, doğal dengenin ciddi biçimde bozulmasına yol açmakta; atıklar, ırmakta canlı yaşamı hızla yoketmektedir.
