Çağatay İmparatorluğu’nun kurulması, önemli hanları, tarihçesi, özellikleri ve yıkılması hakkında bilgi.
Çağatay İmparatorluğu
Orta Asya’da büyük bir Türk devletiydi. Cengiz Han, ölümünden önce, muazzam imparatorluğunu dört oğlu arasında bölmüştü. Bunlar Moğolistandaki büyük hanı ( kağanı ) kendilerinin egemeni olarak tanımakla beraber, az zamanda bağımsız imparatorluklar halinde geliştiler.
Cengiz’in ikinci oğlu Çağatay Han’ın hissesine Türkistan düşmüştü. Bugünkü Afganistan’la Doğu Türkistan’ın en büyük bölümleri de bu mirasın içindeydi. Babasının ölümünden (ağustos 1227) kendi ölümüne (1242 başlarına) kadar ilk Çağatay İmparatoru Çağatay Han sayılırsa da, aslında kendi adıyla anılan bu devlet daha sonraları Moğolistan’dan ayrılıp bağımsız olmuştur.
Altın Ordu ve İlhanlı kolları gibi Cengizliler’in bu kolu da hızla Türkleşmiş ve İslam’laşmıştır, XIII. yüzyılın son yıllarından başlayarak Türkçe, Moğolca’nın yerine geçtiği, hattâ Çağatay Ulusu Moğolca’yı unuttuğu gibi, 1326’da da islam’ın Sünnî-Hanefi mezhebi resmen kabul edildi. Bu tarihten önce de Müslüman olan hanlar varsa da İslam dininin kesinlikle yerleşmesi ancak 1326’da mümkün olmuştur.
Hanedanın 26. imparatoru olan İlyas Hoca Han ( 1362-1389) zamanında Büyük Timur ortaya çıktı, imparatorluğa tamamen hakim oldu; yalnız. Cengiz sülalesine saygısından dolayı hanedanı ortadan kaldırmayıp, Çağatay hanlarını kukla birer hükümdar olarak korudu. Timur İmparatorluğumun gölgesinde Çağatay Hanlığı devam etmişse de, artık imparatorluk olmaktan çıkmış, ancak Doğu Türkistan’a hükmedebilmiştir. Doğu Türkistan’da da zaman zaman ortaya çıkan şahısların nüfuzunda kalan Çağatay Ulusu, 1759’da Çin egemenliğini kabul etmek zorunda kaldı, hanlar, ancak birer aile başkanı durumuna düştüler. Bununla beraber, Çağatay Ulusu, 1870’e kadar Doğu Türkistan’da az çok bir nüfuz muhafaza edebilmiştir. Bu tarihe kadar 643 yıl içinde Çağatay Ulusu’nun başında 52 han gelip geçmiştir.
