Eylemde yapı nedir? Eylemde yapı konusu, basit eylem, bileşik eylem, türemiş eylem konusu, örnekler, açıklaması.
EYLEMDE YAPI
1. BASİT EYLEM:
Kök halindeki eylemlerdir.
Bir kitap aldım.
Kaybettiğin kitabı buldum.
2. TÜREMİŞ EYLEM:
Yapım eki almış eylemlerdir.
Borcumuz az-al-dı.
Hava kara-r-dı.
Kimseyi küçü (k) –mse-me-meli-sin.
Onu da sepet-le-di-ler.
Hamur biraz sert-leş-ti.
Onunla hergün gör-üş-ür-üz.
Mektuplar yaz-ıl-dı.
3. BİLEŞİK EYLEM:
Birden çok sözcüğün birleşmesiyle oluşan sözcüklerdir. İki grupta inceleyelim:
A- KURALLI BİLEŞİK EYLEMLER
B- ANLAMCA KAYNAŞMIŞ BİLEŞİK EYLEMLER
A- KURALLI BİLEŞİK EYLEMLER
1. yardımcı eylemlerle yapılan bileşik eylemler:
Adalara ve ad soylu sözcüklere yardımcı eylemlerden biri (etmek, olmak, kılmak, éylemek) getirilerek oluşturulur: yardım etmek memnun olmak söz etmek hasta etmek fark etmek
UYARILAR: Yardımcı eylem olarak kullanılan sözcükler, tek başına eylem olarak da kullanılabilir: “Bu ev ancak yüz milyon eder.”
Cümlesinde “et-” eylemi başlı başına bir eylemdir.
Yardımcı eylemle yapılan bileşik eylemlerde ses olayı (düşme, türeme, değişme) olursa bitişik yazılır:
hissetmek, zikretmek, sabretmek, affetmek…
2. ÖZEL BİLEŞİK EYLEMLER:
Bir eylem ve yardımcı eylemin birleşmesiyle oluşmuş eylemlerdir.
Özel bileşik eylemler mutlaka bitişik yazılır.
a) Yeterlilik bileşik eylemi:
Eylem tabanlarına -ebilmek” getirilerek oluşturulur. Birinci eyleme, (bir şeyi yapmaya gücü yetme” anlamı katar: Düşünebilmek kavrayabilmek… Bu işi kısa sürede yapabilirim (yapmaya gücüm yeter).
Yeterlilik bileşik eyleminin olumsuzu, “-edebilmemek” değil, “-ememek’tir:
Sizi göremedim.
Yeterlilik bileşik eyleminde, kullanıma göre “olasılık” anlamı da sezilir: Bizimle gelebilirsin. Yeterlilik bileşik eyleminde, olumsuzluk eki (-me, -ma), birinci eyleme getirilirse, “olasılık” anlamı güçlenir: Sizi o kalabalıkta göremeyebilirim.
b) Tezlik bileşik eylemi:
Eylem tabanlarına “-ivermek” getirilerek oluşturulur. Birinci eyleme “tezlik” anlamı katar: gidivermek, yakalayivermek… Ödevini bir saatte bitiriverdi (bitirme işi kısa sürede yapıldı.)
Tezlik eylemi, eyleme “önemsemezlik”, (birisi için bir şeyin “önemli olmadığı” anlamını da kadar: Ayaküstü birkaç lokma atış-tırıverdim. (önemsemezlik) Şu kitabı veri-ver? (yapılması istenen işin, yapacak olana göre önemsizliği). Tuğlaları yukarı atı atıver (eylemin yinelenerek tezlik biçiminde kullamlmasıyla tezlik anlamını pekiştirmiştir.
c) Süreklilik bileşik eylemi:
Eylem tabanlarına, -egelmek, -edurmak, “eğitmek, -ekalmak… getirilerek oluşturulur. Birinci eyleme, “İşin kesintisiz sürdüğü” anlamını katar: Söylenegelmek, gidedurmak, süregitmek, bakakalmak… Sen gidedur, ben yetişirim. Aşkın odu, ciğerimi yakageldi, yakagi-der.
Uzanınca uyuyakalmışım, -egelmek” le kurulan kimi bileşik eylemlerde tezlik ve beklenmezlik anlamı da vardır: Çıka geldi bir gözleri sürmeli (ansızın geliverdi).
d) Yaklaşma bileşik eylemi:
Eylem tabanlarına “-eyazmak” getirilerek oluşturulur. Birinci eyleme, “az kalsın, neredeyse” anlamlarını katar: Düşeyazmak, donayazmak… Korkudan öleyazdım.
B. ANLAMCA KAYNAŞMIŞ BİLEŞİK EYLEMLER
Birden çok sözcüğün, birinin ya da ikisinin sözlük anlamı dışında birleşip kaynaşarak oluşturduğu eylemlere denir.
Her iki sözcüğün de kendi anlamı dışında kullanılmasıyla oluşan anlamca tam kaynaşmış bileşik eylemler bitişik yazılır:
elvermek
öngörmek
vazgeçmek
varsaymak
Birden çok sözcüğün kendi anlamı dışında kullanılmasıyla oluşan bileşik eylemler de anlamca kaynaşmış sayılır.
Bunlar bitişik yazılmaz:
hoş görmek
ileri gitmek
karar vermek
gözünü dört açmak
hesabını görmek
baltayı taşa vurmak
