Eski çağlardan beri bilinin ay sebepli gelgit olayı hakkında temel bilgilerin yer aldığı yazımız.
Ay ve güneşin etkisiyle suların alçalıp yükselmesine «gelgit» denir. Bu olayda suların alçalması «inme», yükselmesi de «kabarma» diye anılır.
Gelgit küçük olsun, büyük olsun, bütün sularda kendini gösterir. Ancak, en şiddetli hissedildiği yerler Okyanus kıyılarıdır. Küçük, kapalı sulardaysa, gelgit farkedilemiyecek kadar hafif olur. En büyük göllerdeki gelgitte alçalıp yükselme 5 santimi geçmez. En yüksek kabarma Kanada kıyılarında olur, 21 metreyi bulur.
İnsanlar gelgitin ayla bir ilgisi olduğunu binlerce yıldan beri bilirlerdi. 100 yılında Romalı doğa bilgini ayın gelgit üzerinde etki yaptığını yazmıştır. Ancak, bu olay, kesin olarak, İngiliz fizik bilgini Sir Isaac Newton‘ un XVII. yüzyılda yerçekimi kanununu bulmasından sonra açıklanabildi. Bu kanuna göre gelgitin sebebi ayla güneşin çekimleridir.
Burada akla gelen bir soru vardır. Güneş aydan çok daha büyük olduğu halde, neden güneşin yol açtığı gelgit ayınkinden daha az etkili olur? Güneşin aydan 27.000.000 kat daha büyük olduğu düşünülecek olursa bu soru akla yatkın gelir. Ancak, çekimin etkisi uzaklıkla ilgilidir. Uzaklık çoğaldıkça çekimin etkisi azalır. Güneşin dünyadan uzaklığının ayın uzaklığının 390 katı olması, güneşin gelgit olayındaki çekim etkisini azaltmaktadır. Ayın gelgite yol açan çekiminin güneşin çekiminden iki kat fazla olduğu hesaplanmıştır.
Gelgitlerin hareketi ayın dünya çevresindeki dönüş hareketiyle ilgilidir. Ayın çekimi dünyanın aya bakan yanındaki suları çeker. Aynı zamanda, dünyanın kendisini de ayın aksi yönünde bulunan suları çeker. Böylece, dünyanın her iki yanında birden gelgit olur. Böylece, her 12 saat 25 dakikada bir, gelgit meydana gelir. Ancak, her gün bir öncekinden elli dakika daha geç kalır.
Gelgit başlayınca sular en inik noktalarından kabarır, 6 saat içinde en yüksek durumunu bulur, sonra inme başlar. İnme de 6 saatte tamamlanır. Güneşle ayın çekimleri aynı zamana rastlarsa gelgitler her zamanlarında böyle olur. Güneşle ayın çekimleri dik açı çizecek şekilde birbirlerine zıt gelirse, gelgit her zamankinden az olur.
Ayrıca, denizlerin şekli, derinliği, büyüklüğü de gelgite etki yapar. Gelgitin durumunun limanlara girip çıkan gemiler için önemi olduğundan birçok kıyı memleketleri bütün yılın gelgit zamanlarını gösteren cetveller yaparlar.
