ABBASİLER: Irak’ta 750 den 1258 e, Mısır’da 1261 den 1517 ye kadar hüküm süren ve Arap Medeniyeti’nin en parlak devirlerinden birini kuran halifeler saltanatı.
Abbasiler ve Abbasi Halifeleri
Abasiler, Emevilerden sonra Irak ve Mısır’da halifelik eden hanedanın adıdır.
Hz. Muhammed’in amcası Hz. Abbas bin Abdülmuttalip soyundan gelen Abbasiler 750 den 1258 e kadar Irak’ta, 1261 den 1517 ye kadar da Mısır’da halifelik ettiler.
Hazreti Muhammed’in ölümünden sonra, sırasıyla Ebubekir, Ömer, Osman ve Ali halifelik etti. Ancak, Ali’nin halifeliği sırasında, Muaviye duruma hakim olarak halifeliği aldı, böylece Peygamber’in halifeliği Emevilere geçti.
Peygamber ve ailesinin en büyük düşmanı olan Emevilerin halifeliği alması ve tatbik ettikleri kanlı siyaset gerçek Müslümanları kendilerine düşman etmekte gecikmedi. Bilhassa Arap olmayan yerli Müslüman halka yaptıkları muamele son derece tahrik ediciydi. Bunlar, Arap olmayan bir Müslümanla beraber yürümeyi, hattâ beraber namaz kılmayı küçüklük sayarlardı. Türkler, Süryaniler, İranlılar ve diğer ırklar kendi memleketlerinde esir muamelesi görür olmuşlardı. Müslüman olmayanlardan alınan vergileri vermek istemiyenlere şiddetli işkenceler yapılırdı.
Öte yandan, Muhammed’le akrabalıklarının Abbasilere sağladığı itibar günden güne artıyor, Abbasilerde Emevileri devirmek fikri gittikçe kuvvetleniyordu. Abbasiler İranlılarla doğudaki Arap askerleri arasında propaganda yaparak Hz. Ali torunlarının yardımını da sağladılar.
Abbasilerin halife adayı Muhammed bin Ali ölünce, oğlu İbrahim’in başa geçmesi Abbasileri daha da kuvvetlendirdi. İçin için hazırlanan isyan nihayet 747 haziranında Horasan’da patlak verdi. İsyanı Horasanlı Ebu Müslim idare ediyordu. Üç yıl süren isyan sırasında Emevi halifesi II. Mervan, İbrahim’i önce1 hapsetti, sonra da öldürttü. Fakat kardeşleri başa geçtiler, 2 yıl sonra da bunlardan Ebu-i Abbas halifeliğini ilan etti.
Ancak, Emeviler tamamen ortadan kalkmamıştı. Mervan hala bir ordu toplamak sevdasındaydı, geniş ölçüde taraftarı vardı. İki tarafın 750 yılı ocak ayında yaptığı savaşta Emeviler ağır bir hezimete uğradılar, Mervan da Mısır’a kaçarken öldürüldü.
İlk Abbasi halifesi Ebu-I Abbas Emevileri yok ettiği ve çok zalim davrandığı için El Seffah (kandökücü) diye anılır.
Irakta iktidara geçen Abbasiler bilhassa ilk dokuz halife zamanında bütün İslam dünyasına tamamiyle hakim olmuşlardır. El Seffah’ın kardeşi ikinci halife El Mansur hükümet merkezini Kufe’den Bağdat’a getirdi. Artık bütün Müslümanlar eşit, Abbasi devleti günden güne ilerliyordu. Bağdat saraylarla, kışlalarla süsleniyor, edebiyat, fen, müzik, güzel sanatlarda büyük gelişmeler kaydediliyordu.
Bu gelişmeler bilhassa beşinci halife Harunürreşid zamanında en parlak devrine erişti.
Fakat 847 den sonra gelen halifeler arasından kudretli devlet adamları ve kumandanların çıkmaması bu büyük İslam İmparatorluğunda çöküntülerin başlamasına sebep oldu. 908 den itibaren gerçek iktidar kudretli komutanların eline geçti. Bazı vilayetler bağımsızlıklarını ilan etmeye başladılar. Halifeler artık kudretli komutanların nüfuzu altına girmişti. Bu komutanlara Emil-ül-ümera deniyordu. Halifeleri nüfuzları altına alan devletler arasında Türk Samanoğullarını (847 -997) ve Karahanlılar’ı (932-1212) sayabiliriz.
Öte yandan, İran’da kurulan Büveyhoğulları ile Kuzey Afrika’da kurulan Fatımiler Hazreti Muhammed’in kızını aldıkları için halifeliğin kendi hakları olduğunu iddia ediyorlardı. Fakat erken davranan Büveyhoğulları 945 yılında Irak’ı istila ederek Bağdat’ı ele geçirdiler. Yalnız, siyasi düşüncelerle halifeliği, ortadan kaldırmadılar.
Abbasiler artık tam bir keşmekeş içine düşmüş, VIII. yüzyıldşn XI. yüzyılın ilk yarısına kadar geçen zaman içinde on altı devlet kurulup yıkılmıştı. Nihayet 1055 te Selçuklar, sultanları Tuğrul Bey’in emrinde, Irak’a girerek Büveyhoğulları devletine son verdiler. Bu sayede Abbasilerin saltanatı yeniden canlandı. Selçuk devletinin yıkılışıyla bağımsızlıklarını kazandılar.
Fakat bu defaki bağımsızlık ancak 1136 dan 1258e kadar sürdü, halife El-Mutasım zamanından Moğol istilası Abbasi, halifeliğine son verdi. 1258 yılında Bağdat’a giren Hulagu Han idaresindeki Moğollar, görülmedik bir vahşetle 500 yıllık Abbasi medeniyetinin sanat eserlerini yakıp yıktılar.
Mısır Abbasileri: Moğol istilasında ölümden kurtulup kaçabilen otuz beşinci halife El-Zahir’in oğlu Ahmet ile, yirmi dokuzuncu halife El-Müsterşid’in oğlu Ebu-l Abbas Ahmed Mısır’a götürülerek Türk sultanlarından Baybars’a tanıtıldılar. Baybars bunlardan Ahmed’i, bazı siyasi düşüncelerle Mustansır adı altında, törenle halife ilan etti. Böylece Irak’ta son bulan Abbasi halifeliği üç buçuk yıl sonra, 1261 de, Mısır’da kuruldu.
Irak Abbasi halifelerinin sayısı 37, Mısır Abbasi halifelerinin sayısı 17 dir. Mısır’dakiler sadece din işlerine bakarlardı. Yavuz Sultan Selim 1517 yılında Mısır’ı zaptederek Kölemenler devleti ile beraber Abbasi halifeliğine de son verdi. Yavuz Sultan Selim son halife III. El-Mütevekkil’i İstanbul’a getirdi. El-Mütevekkil, Ayasofya Camisinde yapılan bir törenle halifelik hak ve sıfatını Yavuz Sultan Selim’e devretti. Böylece 750 yılında Hazreti Peygamberin halifeliğini alan Abbasiler, bu sıfatı 1517 de Osmanlı soyuna devretmiş oldular.
Abbasi Halifeleri
Irak Abbasi halifeleri ve halifeliğe geçiş tarihleri:
1 — Ebu-1 Abbas Seffah 750
2 — el Mansur 754
3 — el-Mehdi 775
5 — el-Reşit
(Haruııürreşit) 786
6 — el-Emin 809
7 — el-Me’mun 813
8 — el-Mu-tasım 833
9 — el-Vasık 842
10 — el-Mütevekkil 847
11 — el-Muntasır 861
12 — el-Mustain 862
13 — el-Mu’tez 866
14 — el-Mu.htedi 869
15 — el-Mu’temid 870
16 —el-Mu’tazıd 892
17— el-Müktefi 902
18 — el-Muktedir 908
19 — el-Kaalıir 932
20 — el-Razi 934
21 — el-Mütteki 940
22 — el-Müstefi 944
23 — el-Mutr 946 ‘
24 — el-Tayi’ 974
25 — el-Kaadir 991
26 —el-Kaaim 1031
27 — el-Muktedi 1075
28 — el-Mtistahzir 1094
29 — el-Mtisterşid 1118.,
30 —el-Raşid 1135
31 — el-Müktefi 1136
32 — el-Müstencid 1160
33 — el-Mustazâ 1170
34 —el-Nâsır 1180
35 — el-Zâhir 1225
36 — el-Must,ansır 1226
37 — el-Musta’sım 1242-1258
Mısır Abbasi halifeleri ve halifeliğe geçiş tarihleri:
1 — el-Mustaıısır 1261
2 — el-Hâkim I 1261
3 — el-Müstekfi I 1302
4 — el-Vâsık 1340 5—el-Hâkim II 1341
6 — el-Mu’tadıd 1352
7 — el-Mütevekkil I 1362
8 —- el-Mu’tasım 1377
— Mütevekkil I (İkinci halifeliği) 1377
9 — el-Vâsık 22 1383
— el-Mu’tasım (İkinci halifeliği) 1386
— el-Mütevekkil I (Üçüncü halifeliği) 1389
10 — el-Müsta’in, . ,1406
11 — el-Mu’tazit II 1414
12 —el-Müstekfi II 1441
13 — el-Kaaim 1451
14 — el-Müstencit 1455 15—el-Mütevekkil II 1479 16 — el-Müstemsik 1497
17-el-Mütevekkil III 1509 — el-Müstemsik (Oğlu Mütevekkil’e vekil olarak ikinci halifeliği 1516-1517)
