Adıl, zamir nedir? Adıllar cümle için nasıl kullanılır ve ne işe yarar? Adıllar, zamirler ile ilgili cümleler, örnekler.
Adıl (Zamir) Nedir?
Türkiye Türkçesi dilbilgisinde adıl, ad soylu sözcüklerin önemli bir bölüğü olup, genellikle, adların yerini tutan, kişi, soru, gösterme ve belgisizlik kavramları taşıyan sözcükler olarak bilinir.89 Dilimizde adıllar, ben, sen, o, kendi, biri, bu, şu, kimi, kimse, falan, filan, herkes, hepsi, birkaçı, çoğu, bazı… gibi sözcüklerdir. Ayrıca adam, kişi, insan sözcükleri adıl olarak kullanılır.
Adıllar, dilin akışı içinde eskiden beri fazla bir değişikliğe uğramadan kullanılagelmiş olup, Türkçede değişmeyen bir söz bölüğüdür. Türkçeye yakın dillerde de adılların böyle oluşu ve bazı dillerdeki adılların kullanılışlarının Türkçeye yakınlığı öteden beri Türkçe ile bu diller arasındaki akrabalık konusunda önemli bir tanık sayılmıştır.
Adılları, şu bölümlere ayırarak inceliyoruz:
- Kişi adılları
- Gösterme adılları
- Belgisiz adıllar
- Soru adılları
Adıllar, ad soylu sözcükler içinde en çok, adlara benzerler. Adlar gibi ad durumlarına girer ve iyelik eklerini alabilirler: ben, bana, benim, bizim, sizin, onun, ona, kendine, kendimiz, bunun, bundan gibi.
Adıllar, bir adla birlikte tamlama kurarlar. Adıl tamlamasında tamlayan adıl, tamlanan da addır.94 Bu tamlamada hem adıl, hem de ad, tamlamanın gerektirdiği ekleri alarak belirtili bir tamlama kurarlar: benim okulum, bizim okulumuz, onun okulu, onların okulu gibi. Kimi zaman da kendi işim, kendi evim gibi belirtisiz tamlama oluşturdukları görülür. Adıl tamlamasında adılın söylenmediği de olur : (benim) evim, (onun) okulu gibi. Bu tür kullanılışlara dilimizde çok rastlanır.
Adıllar, tümce içinde diğer ad soylu sözcükler gibi özne, nesne, tümleç ve yüklem olurlar:
- “Konuştukları şeylere ister istemez kulak misafiri oldum (özne: ben).”
- “Kimse (özne) bunun hikmetine akıl erdir’emiyordu.”
- “Herkes (özne) onu gene her zamanki gibi yolun ucuna oturacak, gözlerini yola dikecek sanıyordu.”
- “Kendisini (nesne) henüz ben de tanımamıştım.”
- “Memed kendi kendine (tümleç) güldü.”
- “Hırsıyla, toprağa verdiği değerle, köylülerin gözünü açan kendisiydi (yüklem).”
Adılların, belirteç yapan ekler alarak bence, sence, kendimce, kendince, şunca, bunca, bencileyin, sencileyin örneklerinde görüldüğü gibi göre anlamı taşıyan belirteç oldukları da görülür:
- “Kendince bir soluk aldı.”
- “Sonuç şu, herkes doğadan bile kendince yararlanıyor.”
İlgi eki -ki kimi zaman adıllarla kullanıldığında tamlamadaki tamlananın yerini tutar: benim kitabım yerine benimki sözcüğü kullanılabilir. Bu eki almış bir adıl, iyelik ve ad durumu eklerini alabilir.
İyelik ekinden sonra ilgi eki almış kişi ve gösterme adılları şöyledir:
| benimki | bizimki |
| seninki | sizinki |
| onunki | onlarınki |
| bununki | bunlarınki |
| şununki | şunlarınki |
| onunki | onlarınki |
İlgi eki, adılın çoğul biçiminden sonra gelmektedir. Ayrıca, kişi ve gösterme adıllarından başka, belgisiz adıllarla soru adıllarında da kimi kez ilgi eki, yine, iyelik ekinden sonra gelmektedir: kimseninki, herkesinki, birçoğununki, birisininki, filanınki, başkasınınki, hangisininki, kiminki, kaçınınki… gibi. Kendi adılı da iyelik ekinden sonra ilgi ekini alır:
| kendiminki | kendimizinki |
| kendininki | kendinizinki |
| kendisininki | kendilerininki |
İlgi eki, kalma durumundaki adıllardan sonra da kullanılabilir :
| bendeki | bizdeki |
| sendeki | sizdeki |
| ondaki | onlardaki |
| bundaki | bunlardaki |
| şundaki | şunlardaki |
| ondaki | onlardaki |
| kendimdeki | kendimizdeki |
| kendindeki | kendinizdeki |
| kendindeki | kendilerindeki |
Bu ekle türemiş adlar ve adıllar belirtme sıfatı gibi kullanılır: bendeki kitap, sokaktaki ağaç.
Bunlardan başka, ilgi eki almış adıllar yeniden iyelik ve ad durumu eklerini alabilmektedirler. Gösterme ve kişi adıllarının ilgi ekinden hemen sonra ikinci bir iyelik eki almalarıyla anlamları güçlenmektedir.
| benimkisi | bizimkisi |
| seninkisi | sizinkisi |
| onunkisi | onlarınkisi |
| bununkisi | bunlarınkisi |
| şununkisi | şunlarınkisi |
| onunkisi | onlarınkisi |
Dilimizde ilgi eki almış adılların örneği çoktur:
- Tam kulun kula kulluğu benimki!..
- “Benimkisi hep fakirlikten, hep canımın yandığından.”
- “Seninkisi de dert mi ?”
- “Bunu canım işte, bizimkini!“
- “Ve hiçbirinin pabucu yırtık değildi kendininki gibi.”
- “Onlarınkiler de kuvvetli olsun!”
Zamirlerde ikileme de oluştururlar:
bunlar şunlar, şuna buna. şunun bunun, öteki beriki, kendi kendine, ben ben, sen sen gibi. Kişi ve gösterme adıllarının oluşturduğu ikilemeler anlamı pekiştirir. En çok kendi adılının kurduğu ikilemeler kullanılır:
- “Ben kendi kendime adamın sorusuna böyle bir cevap—-“
- “Kendi kendisine kızgınlığı gittikçe artıyordu.”
- “Senin benim dememle mi ?”
Ayrıca kimi kimsesi, falan filan, hepsi hepsi gibi belgisiz adılların kurdukları ikilemeler de vardır. Adıllar ilgeçlerle de kullanılır.* Çoğu kez bir ilgeçle adıl tamlama oluşturur: benim gibi, senin gibi, benim için, onun için gibi.
Adıllar ayrıca ilgeçli tümleç de oluştururlar: Bana doğru koştu; Kendine göre dikti; Sana kadar yürüdüm gibi.
