Akarsuların aşındırma faaliyetleri nelerdir? Aşındırma çeşitleri ve etkileri nelerdir, akarsu denge profili hakkında bilgi.
Kaynak : pixabay.com
Akarsuların Aşındırma Faaliyetleri
Akarsuların aşındırma faaliyeti iki yoldan gerçekleşir.
a. Kimyasal Aşındırma
Akarsuyun, suda kolayca eriyebilen kayaların bulunduğu yerden (karstik bölgeler) geçerken bu kayalardaki bazı mineralleri eritip, beraberinde sürüklemesidir. Akarsuyun su sıcaklığının çok olması kimyasal aşındırma gücünü arttırır. Türkiye’de en fazla Akdeniz Bölgesi’nde görülür.
b. Mekanik (Fiziksel) Aşındırma
Akarsuların aşındırması daha çok mekanik yolla (kuvvet uygulayarak taşları kırma, koparma) gerçekleşir.
Bir akarsuyun mekanik yolla aşındırma gücüne şu faktörler etki yapar:
- Akarsuyun akış hızı: Akış hızı arttıkça akarsuyun fiziksel aşındırma gücü artar. Bu nedenle akarsu akış hızını etkileyen faktörler aşındırma gücü üzerinde de etkili olmaktadır.
- Su ve yük miktarı: Akım miktarının çok olduğu akarsularda ve dönemlerde aşındırma gücü artar. Taşınan yük akarsu yatağının tabanına ve kenarlarına çarparak aşındırmaya yardımcı olur. Ancak yük miktarı arttıkça akarsuyun taşıma gücü azalır ve birikim yapar.
- Zeminin yapısı (kayaların direnci) : Sert zeminde akan akarsuyun aşındırması gevşek yapılı tabana sahip akarsuların aşındırmasına oranla daha azdır.
Kaynak : pixabay.com
Akarsular mekanik aşındırmayı üç şekilde yapar:
- a. Geriye aşındırma
- b. Derine aşındırma
- c. Yana aşındırma
a. Geriye aşındırma
Akarsuyun akış hızı ve taşıdığı su miktarı arttıkça aşındırma artar. Su fazlalığı nedeniyle, akarsu yatağındaki en fazla aşınma başlangıçta ağız kısmında olur ve yatağın kazılması da buradan geriye doğru ilerler. Bu olaya geriye aşındırma denir. Akarsu aşındırmasının son bulacağı yer deniz seviyesidir.
Yeryüzündeki bütün akarsular, yataklarını aşındırarak düzleştirmeye çalışır.
(Yukarıdaki şekilde kaynaktan ağıza doğru akan bir akarsu jeolojik süreç içerisinde sırasıyla A, B, C, D ve E bölümlerini aşındırır. Aşındırma ağız kısmından geriye doğrudur.)
Bir akarsuyun aşındırma eyleminin sona erdiği dönemde oluşan, kaynakla ağız bölgesi arasında içbükey görünüme denge profili denir. Aşındırmanın sona erdiği seviyeye ise taban (kaide) seviyesi denir. Bu seviye, ya deniz ya da okyanus yüzeyidir (0 m). Hiçbir akarsu, yatağını bu seviyeden daha aşağıya indiremez.
Denge profili şeklini alan bir akarsuyun;
- Yatak eğimi azalmıştır.
- Kaynak ile ağız arasındaki yükselti farkı azalmıştır.
- Aşındırma ve taşıma gücü azalmıştır.
- Akarsu yatağında menderes çizerek akar, bu nedenle akarsu boyu uzamıştır.
- Çevresinde peneplenler (yontukdüz) oluşmuştur.
- Hidroelektrik potansiyeli azalmıştır.
- Üzerinde taşımacılık ve ulaşım yapılabilir.
Eski jeolojik zamanlarda oluşan arazilerde akarsular denge profilini almıştır. Avrupa’daki akarsuların genelinde durum böyledir. Oysa Türkiye, yakın bir jeolojik zamanda oluştuğu için yer şekillerinin eğimi fazladır. Bu nedenle de, Türkiye’deki akarsular denge profiline ulaşmamıştır. Bu durum Türkiye’deki akarsuların enerji üretimine elverişli olmasını sağlarken, taşımacılığa elverişsiz olmasına yol açmıştır.
b. Derine aşındırma
Yatak eğiminin fazla olduğu yerlerde akış hızı da fazla olduğundan, böyle yerlerde (dağlar, dar vadi ve boğazlarda) akarsular yataklarını daha çok derine kazarlar. Buna da derine aşındırma denir.
Kaynak : pixabay.com
c. Yana aşındırma
Yatak eğiminin azaldığı ve yatağın genişlediği yerlerde ise akış hızı azaldığından, akarsuyun derine aşındırması azalır ve yatağını yana doğru aşındırır. Bu olaya da yana aşındırma denir. Yana aşındırma olayı menderes çizen akarsularda net bir şekilde görülür.
Akarsuyun taşıdığı katı yük (çakıl, kum vb.) ne kadar fazla ise, bunların sağa, sola çarpmasıyla oluşan aşındırma da o kadar fazla olur.
Akarsu yatağının dirençli kayalardan oluştuğu yerlerde aşındırma yavaşlar. Kum, çakıl gibi gevşek maddelerin olduğu yerler ise daha kolay koparılarak aşındırılır.
Akarsu yatağının içindeki ya da çevresindeki bitkiler de suyun bir kısmını kendileri kullandığından debiyi azaltıcı etki yapabilir. Bu durum da dolaylı olarak aşındırmayı azaltır.
