Akıl Yürütme Yöntemleri Nelerdir? (Tümdengelim Tümevarım Örnekleri)

Akıl yürütme (çıkarım) nedir? Tümdengelim ve tümevarım nedir? Akıl yürütme yöntemleri, çeşitleri nelerdir? Akıl yürütme örnekleri, hakkında bilgi.

Akıl Yürütme Yöntemleri

AKIL YÜRÜTME (Çıkarım)

Verilen önerme veya önermelerden zihnin zorunlu sonuç çıkarma işlemine akıl yürütme denir. Tümdengelim (dedüksiyon), tümevarım (endüksiyon), analoji (benzeşim, andırma) olmak üzere üçe ayrılır.

1. Tümdengelim

Zihnin tümel önermelerden özel sonuçlar çıkarma işlemidir. Tümdengelim çeşitli bilimlerde nedenlerden sonuçlara, yasalardan olaylara, prensiplerden sonuçlara geçiş şeklinde de yapılır.

ÖRNEK:

Bütün bitkiler canlıdır.
Gül de bitkidir.
O halde gül de canlıdır.

2. Tümevarım

Özelden genele ya da olaylardan yasalara geçiş şeklindeki akıl yürütmedir.

ÖRNEK:

İlkbahar, yaz, sonbahar, kış yılın mevsimleridir.
İlkbahar, yaz, sonbahar, kış üçer aydır.
O halde yılın mevsimleri üçer aydır.

Tümevarımın eksik ve tam olarak iki türü vardır.

1. Tam Tümevarım: Bir bütünü oluşturan parçaların hepsinin tek tek incelenmesi ile genel bir sonuca varılması.

ÖRNEK:

Pazartesi, Salı, Çarşamba, Perşembe, Cuma, Cumartesi, Pazar haftanın günleridir.
Pazartesi, Salı, Çarşamba, Perşembe, Cuma, Cumartesi, Pazar 24’er saattir.
O halde, haftanın tüm günleri 24’er saattir.

2. Eksik Tümevarım: Bir bütünü meydana getiren parçaların veya bir sınıfı oluşturan bireylerin bütününe değil de bir kısmına dayanılarak o bütün hakkında hüküm verilen tümevarım çeşidi.

ÖRNEK:

Elif çalışır ve başarılı olur.
Emre çalışır ve başarılı olur.
Ahmet çalışır ve başarılı olur.
O halde, bütün çalışanlar başarılı olur.

3. Analoji

Birbirine benzeyen iki olaydan biri hakkında verilen yargının diğeri hakkında da verilmesidir. Analojide genelleme yapmak söz konusu değildir. İki özel durum arasında mantıksal bir bağ kurarak sonuç çıkarılmaya çalışılır.

ÖRNEK:

Erzurum yüksek bir kenttir ve kışları soğuk geçer.
Kars da yüksek bir kenttir.
O halde Kars’ta da kışlar soğuk geçer.

Kaynak 2

ANALOJİ (ANDIRMA)

Analoji; bilinen benzerliklerden yararlanıp, bilinmeyen benzerliklerin bulunmasıdır.Bu yolla elde edilen bilgi sadece bir varsayımdır.Akıl yürütmelerimiz arasında analoji, önemli bir yer tutar. Örneğin;

“Yeryüzünde atmosfer vardır ve burada canlılar yaşar.
Merih’te de atmosfer vardır.
Öyleyse orada da canlıların bulunması gerekir.” biçiminde bir akıl yürütme analojidir.

Analojide sonuca vardırıcı öncüller sonuç için yeterli olmakla birlikte, sonucun doğruluğunu kesinleştirici nitelikte değildir. Öncüllerin doğruluğu, sonucun doğruluğu için bir olasılık sağlamakta, fakat onu ispatlamaya yetmemektedir.

TÜMEVARIM

Tikelden tümele; özelden genele, tek tek olaylardan yasalara geçiş biçiminde yapılan akıl yürütmeye tümevarım denir. İki tür tümevarım vardır: Tüm tümevarım, eksik (büyütülmüş) tümevarım. Aristo mantığının kullandığı tümevarım tam tümevarımdır. Pozitif bilimler genellikle büyütülmüş tümevarımı kullanır.

Büyütülmüş tümevarımın amaca uygun kullanımı için iki koşulun gerçekleşmesi gerekir:

1. Seçilecek örneklerin yeter sayıda olması
2. Örneklerin, evrenin tümünü temsil yeteneğinin olması.

Büyütülmüş tümevarımı şu örnek, sanırız daha iyi anlatır: Metallerin ısıtılınca genleştiği genel yargısına ulaşabilmek için yeter sayıda metal örnek olarak alınmış, ısıtılmış ve bunlarda görülen özellik genelleştirilmiştir.

Tümevarımın dolaysız biçimleri döndürme ve karşıolum’dur. Dolaylı biçimleri ise kıyas (tasım, çıkarım) ve matematiksel tümdengelimdir.

Örneğin; yerli filmlerin tümü güzeldir. Çünkü bu yıl gördüğüm yerli filmler güzeldi.” biçimindeki bir akıl yürütme tümevarımsaldır.

TÜMDENGELİM

Tümelden tikele ya da yasalardan olgulara inme biçimindeki akıl yürütmeye tümdengelim denir.

Örneğin;
“Bütün kuşlar uçar.
Serçe bir kuştur.
O halde serçe de uçar.” biçimindeki bir akıl yürütme tümdengelimseldir. Ya da “Kim mantık bilirse doğru düşünür. Mehmet doğru düşünemiyor.” Öyleyse mantık bilmiyor.” biçimindeki bir akıl yürütme tümdengelimseldir.