Aldehit nedir? Keton nedir? Aldehitler ve Ketonların özellikleri, yapıları, kullanım alanları hakkında bilgi.
Aldehitler amonyak eriyiğinde erimiş gümüş oksidi indirgeyebilirler. Gümüş çöker, eğer cam çepere yapışırsa gümüş aynası olur
Aldehitler ve Ketonlar;
Aldehitler ve ketonlar (her biri karbon bileşiği olan) iki organik bileşik türüdür. Bu türlerin bazı üyeleri tabiatta bulunur. Örneğin çok az miktarda aseton (bir keton) idrarda bulunur. Aldehitler bazen doğal baharatlarda vardır. Bunun bir örneği vanilyadır, bu aldehit kokusu ve tadı olan madde vanilya bitkisinden çıkarılır. Fakat aldehitler en çok, endüstride, eritken olarak ve plastik yapmakta kullanılır.
Aldehitler ve ketonlar adı verilen ve birbirine yakın (akraba) olan bu iki ailenin birçok ortak özellikleri vardır Bu durum her iki aile üyelerinin yapılarında en az bir karbonil grubu bulunmasından ileri gelir. Bu grupta bir karbon atomu bir oksijene çift bağla bağlanmıştır. (C = O). Karbonil grubu kimyasal reaksiyonlara girmeye yatkın olduğundan, birçok kimyasal özellikler bu grubun varlığından doğar.
Aldehitlerde karbonil grubunun karbon atomu bîr hidrojen atomuna (formaldehit ‘hariç) ve bir karbon atomuna bağlıdır. En küçük aldehit molekülü olan formaldehit gazdır. Aynı zamanda endüstride kullanılan en önemli aldehittir. Aldehitler alkollerin dehidrojenerasyonundan (bir bileşikten hidrojen çıkarma) elde edilebilirler. Formaldehit metil alkolden elde edilir. Metil alkol buharı çok ince ve sıcak bakır talaşı üzerinden geçirilerek hidrojen çıkarılır. Sıvılar gazlardan daha kullanışlı olduğu için, formaldehit suda eritilir ve formol adı verilen eriyiği elde edilir Formaldehidin antiseptik özelliği vardır. Çok az miktarı boğaz pastillerinde antiseptik olarak kullanılır. Formol hayvansal maddeleri bozulmaktan korur, bu sebepten biyolojik örnekler derişik formol eriyiği içinde uzun zaman saklanabilir
Formaldehitteki karbonil grubu çok etkin (aktif) dir. Bu aktiflikten ötürü moleküller birleşerek plastiklerin daha büyük moleküllerini meydana getirirler. Bu yüzden formaldehit büyük ölçüde plastik endüstrisinde kullanılır. Formaldehidin bir parçasını meydana getirdiği büyük’ plastik moleküllerine bir örnek bakalittir. Çok iyi bilinen bu kahverengi plastik, çoğunlukla elektrik anahtarı yapmakta kullanılır. İlk defa Belçikalı kimyager Dr. Baekeland, iki dezenfektan madde olan -karbolik asit (fenol) ile formolü karıştırarak bir reçine elde etti.
Endüstride toz hale getirilen (ve plastik döküm tozu adı verilen) reçine bıçkı tozuyla karıştırılarak sıcak kalıplarda sıkıştırılır ve istenilen şekiller verilir, (bir sigara tablası, radyo kutusu gibi). Bakalit biraz sarım tırak ve kahverengi bir maddedir Şimdi formaldehit ve üreden (amonyaktan elde edilir) başka bir reçine daha keşfedilmiştir. Beyaz elektrik malzemesi ve büyük bardaklar üre plastiğinden yapılır. Çok kullanılan bir başka plastik kazein formaldehit plastiğidir. Çok çeşitli eşya, düğmeden tarağa, dolma kaleme kadar bu plastikten yapılır. Adından da anlaşıldığı gibi bu plastik kazein ve formaldehit dediğimiz iki kimyasal maddeden yapılmıştır. Kazein sütte bulunan bir maddedir (protein). Eğer içine bir iki damla sirke veya limon suyu (ikisi de asittir) damlatılırsa süt pıhtılaşır (kesilir), bir kısmı dibe çöker. Çöken bu katı madde kazeindir. Endüstride sütü pıhtılaştırmak için inorganik asitler kullanılır, çökelek alınır, iyice yıkanır, presle sıkıştırılarak suyundan arıtılır.
Daha sonra toz kazein suyla hamur haline getirilir, içindeki hava kabarcıklarını çıkarmak için yuvarlanır ve yapılacak cismin şekline göre kalıplanır. Bu kalıp daima yapılacak cisimden daha büyüktür, çünkü büyük ölçüde büzülme olur. Yumuşak, macuna benzeyen cisim bir süre sonra, sertleşmesi için formol içine batırılır ve bırakılır. Sertleşme olur, çünkü formol içindeki formaldehit kazeinle birleşerek kazein-formaldehit plastiğini meydana getirir. Son olarak plastik cismin pürüzleri düzeltilir, temizlenir. Eğer formaldehit amonyak eriyiğinden geçirilirse bir başka cins büyük molekül daha meydana gelir, madde bu sefer plastik değil, fakat hegzamin adiyle tanınan ilaçtır. Bazen ürotropin adı da verilen bu ilaç idrar yollarındaki bozuklukları tedavi etmekte kullanılır, idrardaki asidi giderir, formaldehit de dezenfektan olarak etkir. Hegzamin (ürotropin) aynı zamanda şiddetli patlayıcı bir madde olan cyclonit’in yapıldığı kimyasal maddedir.
Formaldehit, aldehit ailesinin en küçük molekülüdür, ikinci büyüklükte olan asetaldehit sıvıdır ve endüstride etil alkolden (şaraptaki alkol) hidrojen çıkarılarak elde edilir. Asetaldehit plastiklerin yapılmasında başlangıç maddesi olarak kullanılmadığı halde büyük molekülleri meydana getirebilir.
Eğer asetaldehit bir soğutucu karışım tarafından soğutulur ve çok az kuru hidrojen klorür gazıyla karıştırılırsa beyaz bir katı madde meydana gelir.
Dört molekül birleşerek dört defa daha ağır bir molekül verir. Yeni maddeye metaldehit denir ve beyaz bir katı olarak satılır. Kampçılar tarafından ocakları tutuşturmakta kullanılır. Aldehitler oksitlendiği zaman oksijen alarak asit meydana gelir. Asetaldehit asetik aside yükseltgenir. Sirke asetik asidin sudaki seyreltik eriyiğidir. Mantarı çıkarılmış şişede şarap bırakıldığı zaman önce asetaldehide sonra sirkeye yükseltgenir. Aldehitler yükseltgenmeye istekli oldukları için diğer bileşikleri indirgerler.
Aldehitler amonyak eriyiğinde erimiş gümüş oksitten oksijeni alırlar, geriye kalan ve ayrılarak toplanan gümüş, içinde bulunduğu kabın kenarına yapışarak gümüş aynası yapar. Aldehitler bu yüzden ayna yapmakta kullanılır. Keton ailesinin bütün moleküllerinde en az bir karbonil grubu bulunur, fakat aldehitlerden farklı olarak ‘karbonil grubunun karbon atomu başka iki karbon atomuna bağlanmıştır. Ketonlar aldehitler gibi, uygun alkolde hidrojen çıkarılarak elde edilebilir.
Aseton en basit ve en iyi bilinen ketondur. Genellikle petrolden elde edilir. Petrolde bulunan büyük moleküller kraking yöntemiyle parçalanarak daha büyük moleküllere bölünür. Karışımdaki maddeler birbirinden ayrılabilir. Bu maddelerden birisi de asetondur. Aseton en çok eritken olarak kullanılır, çünkü çok çeşitli organik (karbon bileşikleri) bileşikleri eritir, aynı zamanda plastik endüstrisinde de kullanılır. Aseton courtelle ve aCrilan (akrilan) gibi perspex ve acrilic plastiklerini (fiber) yapmakta kullanılır. Asetonla prussik asit (hidrojen siyanür) ve metil alkol birleşerek poli metil metakrilat plastiğini meydana getirir. Bunun bazı cinsleri saydamdır. «Poli» demek birçok metil metakrilat molekülü birleşmiş demektir. Bundan yapılan plastiklere akrilik plastikleri denir. Çok şiddetli zehir olan prissic asit (siyanür asidi) başlangıç maddesinden başladığı halde elde edilen son madde, plastik zehirli değildir.
Kafuru bir başka ketondur, (nitrik asitle selülozdan yapılan) di nitro selülozdan silüloit elde edilmesinde kullanılır. Aseton organik maddeler için bilinen en iyi eritkendir, bu sebepten patlayıcı madde, dumansız barut, asetat ipeği (şimdi çok kullanılan viskos ipeği değil) endüstride ayrıca asetileni eritmek için eritken olarak kullanılır. Dumansız barut di nitro selülozla tri nitro geliserin karışımının asetondaki eriyiğinin ince emziklerden püskürtülmesiyle yapılır. Aseton buharlaşır, geriye kolayca işlenebilen katı bir kitle kalır. Asetonun yapay ipek endüstrisindeki kullanılışı da buna benzer.
Selüloz asetat aseton içinde eritilerek eriyik yapılır. Bu eriyik zorlayarak üzerinde küçük delikler bulunan ve spinneret (örümceğin iplik çıkaran memesi) adı verilen süzgeçten geçirilir. Aseton uçar, selüloz asetat iplikleri oluşur. Aseton tırnak cilası için eritken olarak kullanılır, geride kuru cilayı bırakarak çok çabuk buharlaşma üstünlüğü vardır, Son yıllarda asetondan daha üstün vasıflı başka ketonlar bu işlemlerde kullanılmaktadır. Asetonun çabuk buharlaşmasından laboratuvarlarda, çok kuru cam aparey lazım olduğu zaman faydalanılır. Cam kabın içine biraz aseton donarak çalkalanır ve içine sıcak hava üflenir, aseton buharlaşırken kapta kalan birkaç damla suyu da sürükler.
