Guthrie’ye göre alışkanlıkları yok etmede kullanılan yöntemler nelerdir? Alışkanlıkları yok etme yöntemleri açıklamaları.
Edwin Ray Guthrie
ALIŞKANLIKLARI YOK ETME YÖNTEMLERİ
Alışkanlık, çok sayıda uyarıcıyla ilişkili hale gelen bir tepkidir. Tepkiyle ilişkilenen uyarıcı sayısı ne kadar çok olursa, alışkanlık da o denli güçlü olur. Bu nedenle tepkiyle ilişkilenen uyarıcı sayısı çoğaldıkça alışkanlığı bozmak ya da yok etmek de o denli güçleşir. Çünkü kötü alışkanlığa yol açan nedenler çok sayıdadır. Bu nedenlerin her birini bulmak, çağrışımları yok etmek de çok güç ve zaman alıcıdır. Guthrie, kötü alışkanlıkların yok edilebilmesi için üç tür teknik önermiştir. Bunlar eşik, bıktırma ve zıt tepki yöntemleridir.
1. Eşik (alıştırma) yöntemi:
İstemeyen tepkinin ortaya çıkmasını önlemek için, bu tepkiye neden olan uyarıcının çok az miktarda ya da belirsiz olarak sunulması esasına dayanır. Eşik yöntemine “alıştırma yöntemi’ de denir.
Bu yöntem uyarıcının az miktarda sunumunun istenmeyen tepkiye neden olmayacağını, bu uyarıcı ve tepki eşleştirmesi sağlandıktan sonra, uyarıcının kademeli olarak daha belirgin verilmesi durumunda da istenmeyen tepkinin ortaya çıkmayacağını öngörmektedir.
Eşik yönteminde, öncelikle istenmeyen davranışa neden olan uyarıcı tespit edilir. Daha sonra uyarıcının dozu, istenmeyen tepkiyi doğuracak eşiği aşmadan, zaman içerisinde yavaş yavaş artırılır.
Guthrie eşik yöntemini atların eyerlenmesi üzerine bir örnekte açıklamıştır. Atlar belli bir eğitim almadan eyerlenmeleri ve binilmeleri durumuna şiddetle karşı koymaktadırlar. Atın bu tepkisini önlemek için eşik yönteminden şu şekilde yararlanılabilir; ilk önce atın üzerine bir battaniye konulur. Battaniye atın üzerinde hafif bir baskı oluşturmaktadır ve bu baskı atın şiddetli karşı koymasına neden olmaz. Atın bir süre sonra battaniye ile kalması sağlandıktan sonra eyerlenir ve ata binilir.
Örneğin; Bütün olarak yeşil zeytini yiyemeyen ve tüküren çocuğa, zeytin çok ufak parçalara bölünerek azar azar verilir. Tadı sevimsiz gelse de tükürme tepkisini uyandırmaz. Hatta zamanla zeytini zevkle yiyebilir
Örneğin; çocuğunu özel bir okula göndermek isteyen anne, bu fikre karşı çıkan babaya yavaş yavaş fikrini kabul ettirebilir. Önce bu okulların niteliklerinin iyi olduğundan genel olarak söz eder. Sonra babanın savunma mekanizmasını uyarmadan resmi okulları yumuşak bir şekilde eleştirir. Zaman içinde yayılan bu eylemler olumsuz tepki eşiğini aşmadığından, anne isteğini yavaş yavaş babaya kabul ettirebilir.
DİKKAT
Eşik yöntemiyle sistematik duyarsızlaştırma her ne kadar yöntem olarak birbirine benzese de, eşik yönteminde alışkanlıklar ortadan kaldırılırken sistematik duyarsızlaştırmada korku, kaygı, fobi gibi istenmeyen duyuşsal tepkiler ortadan kaldırılmaktadır.
Eşik yöntemi(alıştırma) ile alışma arasındaki fark:
Eşik yönteminde uyarıcı, en az miktardan başlatılarak azar azar artırılarak organizmaya verilerek alıştırılmaya çalışılır. Alışmada ise organizma, uyarıcıyla azar azar değil, bütünüyle yoğun bir şekilde karşı karşıya gelir. Örneğin eşik yöntemiyle organizmanın ses ortamına uyum sağlayabilmesi için ses uyarıcısı küçük miktarlardan giderek artan miktarlara doğru verilir. Alışmada ise organizma tüm şiddetiyle ses uyarıcısıyla karşı karşıya gelir.
2. Bıktırma Yöntemi (Yorma)
Bu yöntemde bireyin, istenmeyen davranışı, bıkıncaya, yoruluncaya kadar yapması sağlanır. Daha sonra birey ya da hayvan bu tepkiyi göstermekten bıkacağı için aynı uyarıcıya karşı yeni bir tepki göstermeyi öğrenir.
Guthrie bu yöntemle ilgili olarak verdiği örnekte, bir kız çocuğunun annesini rahatsız eden kibritle oynama alışkanlığı vardır. Anne azarlamak ya da cezalandırmak gibi yaklaşımlarla kızının bu alışkanlığını ortadan kaldıramamıştır. Bunun üzerine annenin çözüm olarak verdiği son tepki. Bir kutu dolusu kibriti kısa bir sürede yakması için kızına vermesidir. Kız, önce kibritleri yakmaya başlamış, bir süre sonra ise gerçekten yorulduğunu hissetmiş ve kalan kibritleri yakmayı reddetmiştir.
Örneğin; Atı eyere alıştırmak için, atın üstüne eyer yerleştirilir, üstüne de atı terbiye eden kişi biner ve at eyeri atmaktan vazgeçinceye kadar koşturulur. Yorulunca eyeri atmaktan vazgeçip normal olarak yürümeye başlar.
Örneğin; Bir köpeği piliçleri kovalamaktan vazgeçirmek için boynuna ölmüş bir piliç bağlanır. Köpek piliçten kurtuluncaya kadar boynunda onunla dolaştırılır. Sonunda köpek, ölü piliçten kurtulmak için çok çaba harcadığından, başka sefer piliç gördüğünde kovalama tepkisinin yerini onlardan uzak durma tepkisi alır. Böylece aynı uyarıcı ortamda eski tepki, yerini farklı bir tepkiye bırakmıştır.
3. Zıt tepki yöntemi (çatışan uyarıcılar verme)
istenmeyen tepkiye neden olan uyarıcıyı, tam tersi bir tepkiye neden olması beklenen bir diğer uyarıcı ile eşleştirilmesine dayanmaktadır. (İtici ve çekici uyarıcıların birlikte verilmesi) Bu yöntem “bağdaşmayan uyarıcılar” olarak da adlandırılır.
Örneğin, rahatsız edici bir gürültü nedeniyle ders çalışamayan bir üniversite öğrencisini düşünelim. Bu durumda öğrenciden, gürültünün olduğu sırada sürükleyici bir roman okuması istenebilir. Bu durumda beklenilen, öğrencinin romanın heyecanıyla gürültünün farkına varmaması ve böylece gürültü uyarıcısı ile okuma tepkisi arasında bağlantı kurulmuş olmasıdır. Bundan sonra öğrencinin roman okumayı bırakıp ders çalışmaya geçtiğinde gürültüden rahatsız olmaması ve dersine konsantre olması beklenebilir.
Örneğin; Kediden korkan bir çocuğa annesi kedi hediye eder. Kedi (itici) korku yaratan uyarıcıdır. Anne (çekici) ise sevilen güven duyulan uyarıcıdır, ikisi birlikte sunulduğunda, eğer anne daha baskın bir uyarıcı ise, anneye karşı duyulan güven, kediye karşı da oluşacak, kediyi tek başına gördüğünde de ondan korkmayacaktır.
Örneğin; Uçağa binmekten korkan birinin, uçak yolculuğunu güvendiği bir arkadaşıyla yapması
Örneğin; sigara içmeye neden olan şey, ondan alınan zevktir. Zevkin zıddı ise tiksinme ya da acıdır. Eğer biz, sigaranın filtresine tiksinti duygusu oluşturacak bir sıvı damlatırsak, sigaradan alınan zevk ile sıvının sağladığı tiksinme duygusu zıt bir durum oluşturacak ve istenmeyen davranıştan vazgeçilecektir.
Örneğin, hepimiz az ya da çok dişçiden korkarız. Özellikle yapılan iğne ve dişleri oyan matkabın sesi bizi çileden çıkarır. Diş hekimleri çocuk hastalarının istenmeyen tepkilerini ortadan kaldırmak için su tabancasına benzer bir enjektör kullanmaktadırlar. Çocuklar su tabancasını sevmektedirler çünkü oyunu çağrıştırmaktadır. Bu sayede istenmeyen tepki ortadan kalmış olur.
Karşıt koşullama ile zıt tepki yöntemi sıklıkla karıştırılan kavramlardır. Her iki kavram da sonuç olarak var olan durumların (tepkilerin) karşıtını ortaya çıkarmaya yöneliktir. Ancak uygulama teknikleri bakımından farklılık arz eder.
Alışkanlığı Bastırma : Alışkanlığı yok etme ile alışkanlığı bastırma birbirinden farklıdır. Alışkanlığı bastırmada, birey istenmeyen davranışı meydana getiren uyarıcılardan uzak tutulur. Bir başka deyişle, bireyin çevre değiştirmesi sağlanır. Ancak değiştirilen çevrede de istenmeyen davranışa yol açan uyarıcılardan biriyle karşılaşılmayacağını kimse garanti edemez. Ayrıca bazı içsel uyarıcılarda istenmeyen davranışa neden olabileceğinden, tek başına uyarıcı ortamı değiştirme, istenmeyen davranışı tamamen yok etmek için uygun bir yol değildir.
