Antoloji nedir, ne demektir? Antolojinin özellikleri, tarihçesi, gelişmesi ve Türk edebiyatında antoloji örnekleri hakkında bilgi.
Kaynak : pixabay.com
Antoloji Hakkında Bilgi
Antoloji (Eski Yunanca anthologikha: “çiçeklerden yapılmış taç” ya da “çelenk”), çeşitli yazarların kısa yapıtlarının ya da yapıtlarından seçilmiş parçaların toplandığı edebi derleme, seçkidir. Meleagros’un İÖ 1. yüzyıl başlarında derlediği Stephanos (Güldeste), antoloji türünün ilk örneğiydi. Bunu Selanikli Philippos’un derlediği Stephanos (İS 1. yy) ve Diogenianos’un Epigrammaton Antologion’u (2. yy) izledi. Bu derlemelerin tümünde şiirler, ilk dizelerinin ilk harflerine göre alfabetik sırayla dizilmişti. Agathias’ın 6. yüzyılda derlediği antoloji, şiirlerin konularına göre ayrıldığı ilk derlemeydi. Konstantinos Kephalos 9. yüzyıl sonlarında bütün bu antolojileri tek bir büyük derleme içinde birleştirdi. 10. yüzyılda gözden geçirilerek zenginleştirilen bu metin, kendi türünde dünyanın belki de en tanınmış derlemesidir.
Antik Çağda antoloji niteliğinde başka yapıtlar da vardı. Stobaios (İS 5. yy) Eklogai (Seçmeler) adlı derlemesinde seçme düzyazı ve manzum parçaları konularına göre toplamıştı. Stobaios’unkine benzer antolojiler, bütün ortaçağ boyunca yazarların bilgi dağarcığının büyük bölümünü oluşturan kaynaklardı.
Rönesans, lirik şiir antolojileri açısından büyük bir çağ oldu. İngiliz dilinde yapılan derlemelerin en ünlüleri arasında, 1557’de Richard Tottel tarafından yayımlandığı için Tottel’s Miscellany (Tottel Derlemesi) adıyla da bilinen Songes and Sonnetes (Şarkılar ve Soneler) ile Spenser, Sidney, Robert Greene, Thomas Lodge ve Shakespearean şiirlerinin yer aldığı England’s Helicon (1600) sayılabilir. Daha yakın bir örnek de Fransızca yayımlanan ünlü Le Parnasse contemporain (1866-76; Çağdaş Parnasçılık) antolojisidir. Belirli bir dönemin şiir akımlarına ayrılmış bu gibi antolojiler oldukça yaygındır.
19. Yüzyılda Antoloji
19. yüzyılda, İngilizce konuşulan ülkelerde antolojiler, kronolojik düzende derlenmeye, düzenlenmeye başlandı. Konu aldığı edebi tür ya da akımın tarihsel kapsamını ve gelişmesini yansıtan bu antolojilerde, eleştirel ya da tarihsel nitelikte makaleler de bulunurdu. Thomas Campbell’in derlediği Specimens of the British Poets (1819; İngiliz Sairlerinden Örnekler) bu türün tanınmış örneklerinden biridir. Almanca konuşulan ülkelerdeki halk şarkılarının yer aldığı Des Knaben Wunderhorn (1805-08; Çocuğun Büyülü Borusu) adlı antoloji büyük etki yarattı. Arthur Waley 1917’de Çin şiirinden, 1919’da da Japon şiirinden önemli derlemeler yayımladı. Victoria döneminin standart lirik şiir antolojisi olan, Francis Turner Palgrave’ın Golden Treasury of English Songs and Lyrics’ i (1861; İngiliz Şarkı ve Şiirlerinin Altın Hazinesi) birkaç kuşak boyunca aydın beğenisini biçimlendirdi. Sir Arthur Quiller-Couch’un Oxford Book of English Verse (1900 ve 1939; Oxford İngiliz Şiiri Antolojisi) adlı yapıtı, zamanla Palgrave’in derlemesinin yerini alarak geniş bir çevrede tutuldu.
Bu antolojinin ek cildi olarak F. O. Matthiessen tarafından yayıma hazırlanan The Oxford Book of American Verse (1950; Oxford Amerikan Şiiri Antolojisi), Amerikan şiirinin en yetkin derlemelerinden biri kabul edilir. Oxford antolojileri, daha sonra değişik yüzyıllara ve ülkelere göre derlenmiş eğlendirici şiirler, çocuk şiirleri, halk şarkıları, madrigaller gibi çeşitli nazım türlerini bir araya getirecek biçimde, daha zengin bir kapsamla yayımlandı. 20. yüzyıl şiir antolojileri arasında Harriet Monroe ve A. C. Henderson tarafından yayıma hazırlanan The New Poetry (1917; Yeni Şiir) tarihsel öneminden dolayı, Robert Bridges’in Spirit of Man (1916; insan Ruhu) antolojisi de düzyazı ve nazım örneklerini seçmedeki yetkinliğinden dolayı, sözü edilmeye hak kazanır. Benzer antolojiler hemen her dilde vardır. Antoloji terimi oyun, söylev, fıkra ve anekdot gibi hemen her edebi türü kapsayan derlemeler için kullanılır.
Türkiye’de antoloji
Türk edebiyatında antoloji türündeki yapıtların ilk örnekleri, Divan şairlerinin birbirlerinin şiirlerine yazdıkları nazireleri kapsayan “nazire mecmuaları” ile Divan şairlerinin yaşamöykülerini ve şiirlerinden örnekleri kapsayan “şuara tezkireleri”dir. Ömer bin Mezid in Mecmuatü’n-Nezair’ı (15. yy), Eğridirli Hacı Kemal’in Camiü’n-Nezair’ı (15-16. yy), Edirneli Nazmî’nin Mecmuaü’n-Neza’ir’ı (16. yy), Sehî Bey’in Heşt Bihişt’i (16. yy). Âşık Çelebi’nin Meşairuş Şuara’sı (16. yy), Riyazi’nin Riyazü’ş-Şuara’sı (17. yy), İsmail Beliğ’in Nuhbetul-Âsâr’ı (18. yy), Fatin Efendi’nin Tezkire-i Hatimetü’l-Eş ar’\ (19. yy) antoloji örnekleridir. Halk edebiyatında ise özellikle âşıkların şiirlerinin derlendiği “cönk”ler, antoloji niteliği taşıyan yapıtlardır.
Türkiye’de Batılı anlamda antoloji örnekleri 19. yüzyılda görülmeye başladı. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e değin hazırlanan şiir ve düzyazı antolojileri arasında Refik Tevfik’in Letaif-i İnşa sı (1865, 3 cilt). Ziya Paşa‘nın Harabat’ı (1874-75, 3 cilt), Ebüzzi-ya Tevfik’in Numune-i Edebiyat-ı Osmaniye’si (1879), Mehmet Celal’in Osmanlı Edebiyatı Nümuneleri (1894), Bulgurluzade Rıza’nın Bedayi-i Edebiye’sı (1909-10, 3 cilt) özellikle anılabilir. Cumhuriyet döneminde antoloji türü çalışmaların çoğalmasında, bir dönemin ürünlerini topluca okuyucuya sunma amacının yanı sıra, özellikle ders kitabı hazırlama çabasının büyük payı olmuştur.
Cumhuriyet Dönemi
Cumhuriyet döneminde derlenmiş başlıca şiir antolojileri arasında M. Fuat Köprülü’nün Eski Şiirimiz, Divan Edebiyatı Antolojisi (1934), Türk Saz Şairleri Antolojisi (1940, 1962, 1965), Necmettin Halil Onan’ın Divan Edebiyatı Antolojisi (1940), Pertev Naili Boratav ve Halil Vedat Fıratlının İzahlı Halk Şiiri Antolojisi (1943), Şükrü Kurgan’ın izahlı Eski Metinler Antolojisi (1943). Kenan Akyüz’ün Batı Tesirinde Türk Şiiri Antolojisi (1953), Vasfi Mahir Kocatürk’ün Tekke Şiiri Antolojisi (1955), İlhan Başgöz’ ün izahlı Türk Halk Şiiri Antolojisi (1956), Fahir İz’in Eski Türk Edebiyatında Nazım (1966-1967 , 2 cilt). Asım Bezirci‘nin Dünden Bugüne Türk Şiiri (1968), Abdülbaki Gölpınarlı’mn Türk Tasavvuf Şiiri Antolojisi (1972), Cahit Öztelli’nin Bektaşi Gülleri (1973), Rauf Mutluay’ın Tanzimattan Günümüze Kadar Türk Şiiri (1973), Ali Püsküllüoğlu’nun Türk Halk Şiiri Antolojisi (1975), Memet Fuat’ın Çağdaş Türk Şiiri Antolojisi (1985) adlı çalışmaları sayılabilir.
Düzyazı antolojileri arasında ise özellikle şu çalışmalar sayılabilir:
Fahir İz, Eski Türk Edebiyatında Nesir (1964), Dil Devriminden Bu Yana Düzyazı Örnekleri (1964); Cevdet Kudret, Türk Edebiyatında Hikaye ve Roman (1965-1967 , 2 cilt); Tahir Alangu, Cumhuriyetten Sonra Hikâye ve Roman (1959-1965, 3 cilt); İ. Kemal Karadayı, Denemeler / Denemeciler Antolojisi (1977); Aziz Nesin, Cumhuriyet Döneminde Türk Mizahı (1973). Mehmet Kaplan’ın hazırladığı Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi (1974-1982, 4 cilt) ile Cevdet Kudret’in Örneklerle Edebiyat Bilgileri (1980, 2 cilt) adlı çalışması hem şiir hem de düzyazı örneklerini kapsayan antolojilerdir. Bunların dışında Behçet Necatigil’in Atatürk Şiirleri (1963), Asaf Halet Çelebi’nin Divan Şiirinde İstanbul (1953) adlı çalışmaları gibi, belli bir konuya ayrılmış antolojiler ya da Orhan Veli Kanık‘ın Fransız Şiiri Antolojisi (1947), Cevdet Kudret’in Batı Edebiyatından Seçmeler (1972), İlhan Berk’in Dünya Şiiri (1969) adlı derlemeleri gibi çeviri şiir ve düzyazı örneklerini içeren antolojiler vardır.
