Aruz Ölçüsü Kalıpları ve Örnekleri, Çeşitleri ve Özellikleri

0
Advertisement

Aruz ölçüsündeki kalıplar nelerdir? Aruz kalıpları çeşitleri, özellikleri nedir? Aruz kalıp örnekleri. Takti nedir, hakkında bilgi.

Aruz Ölçüsü Kalıpları ve Örnekleri

ARUZ KALIPLARI VE ÖRNEKLERİ

Aruzla yazılmış bir manzumenin ölçüsünü bulmak için, mısraları meydana getiren sözcüklerdeki heceleri, nokta ve çizgiyle işaretlemeye ve kalıplara göre bölmeye takti denir. Aruz ölçüsünün çeşitli kalıpları vardır. Bu kalıplardan en çok kullanılanları ve hatırda tutulması kolay olanları tanıtmayı uygun bulduk. Aruz kalıbına eskiler cüz derlerdi.

Türk edebiyatında kullanılan kalıplar şunlardır : Müstef’ilün, mefâilün, mefâîlün, feilâtün, fâilâtün, müfteilün, mütefâilün, müstef’ilâtün, feilün, fâ’lün, feûlün, mef’ûlü, fâilâtü, mefâîlü.

Bu kalıplar, biribirleriyle bağlanışları bakımından üç kümeye ayrılırlar. Birinci kümede bulunanlara Tekdüzen (müttarit), ikinci kümede bulunanlara Yarı karma (yarı muhtelit), üçüncü kümede bulunanlara da Karma (muhtelit) ölçüler denir. Şimdi bunları sırasıyla görelim :

1. Tekdüzen ölçüler (müttarit vezinler) :

Bu ölçüler, bir tek kalıbın arka arkaya sıralanmasıyla meydana gelirler.

Advertisement
örnek :
  • Me fâ i lün / me fâ i lün / me fâ i lün / me fâ i lün
  • ( . _ . _ / . _ . _ / . _ . _ / . _ . _ )
  • Fa i lâ tün / fâ i lâ tün / fâ i lâ tün / fâ i lün
  • ( _ . _ _ / _ . _ _ / _ . _ _ / _ . _ )

2. Yarı karma ölçüler (Yarı muhtelit vazinler) :

Yarı karma ölçüler ayrı ayrı iki kalıbın önce yanyana gelmeleri, sonra da o durumda tekrar edilmeleriyle meydana gelirler. İlk iki kalıbın ayrı yarı olmalarından dolayı karma (muhtelit), bu durumlarıyla yinelenmeleri (tekrarlanmaları) yüzünden de muttarid karakter taşırlar. Onun için bu çeşit ölçülere Yarı karma ölçü denmiştir.

örnek :
  • Me fâ i lün / fe û lün / me fâ i lün / fe û lün
  • ( . _ _ _ / . _ _ / . _ _ _ / . _ _ )
  • Mef’ û lü / me fâ î lün / mef’ û lü / me fâ i lün
  • ( _ _ . / . _ _ _ / _ _ . / . _ _ _ )

3. Karma ölçüler (muhtelit vezinler) :

Bu kümedeki ölçülerin, bütün kalıpları değişiktir.

örnek :
  • Me fâ i lün / fe i lâ tün / me fâ i lün / fe i lün
  • ( . _ . _ / . . _ _ / . _ . _ / . . _ )
  • Mef û lü / me fâ i lün / fe û lün
  • ( _ _ . / . _ . _ / . _ _ )

Aruz kalıplarının meydana getirdikleri ölçülerin hepsini burada sayıp dökmek hem mümkün değil, hem de faydasızdır. Asıl amaç, aruz hakkında toplu bir fikire ulaşmaktır. Şimdi bu üç kümede gördüğümüz ölçülerle yazılmış bazı şiirlerin taktilerini yaparak ölçü çeşitlerini daha iyi tanımaya çalışalım.

ÖRNEKLER

Tekdüzen ölçülere (muttarit vezinlere) örnek :

BÜLBÜL’den :

Eşin var, âşiyânın var, baharın var ki beklerdin,
Kıyametler koparmak neydi ey bülbül, nedir derdin?
O zümrüt tahta kondun, bir semavî saltanat kurdun,
Cihanın yurdu hep çiğnense, çiğnenmez senin yurdun!
Bugün bir yemyeşil vâdi, yarın bir kıpkızıl gülşen,
Gezersin hânümânın şen, için şen, kâinatın şen. (Mehmet Akif ERSOY)

Takti için bu şiirin ilk ve son mısralarını alaılm ve hecelerinin aralarını açarak tekrar yazalım :

  • E şin var â / şi yâ run var / ba hâ rın var / ki bek ler din
  • . _ _ _ / . _ _ _ / . _ _ _ / . _ _ _
  • Ge zer sin hâ / nü mâ nın şen / i çin şen kâ / i nâ tın şen
  • . _ _ _ /. _ _ _ / . _ _ _ / . _ _ _
  • Me fâ î lün / me fâ î lün / me fâ î lün / me fâ î lün

Arada kalan mısralar da aynı şekildedir. Görülüyor ki bu şiir, Mefâîlün kalıbının arka arkaya dört kez tekrar edilmesiyle meydana gelen Dört Mefâîlün ölçüsüyle yazılmıştır.

Advertisement

Yarı karma ölçülere (yarı muhtelit vezinlere) örnek:

Her kûşesinde dehrin nâm-ı bekâ-nisârın
Şâyestedir denilse âlem senin mezârın.
Kaldın cihanda bir ân, her ânın oldu bir devr,
Mülk-i ezeldi güya tahtında hemeivârın (Abdülhak Hâmit TARHAN)

  • Her kû şe / sin de deh rin / nâ m-ı be / kâ-ni sâ rın
  • ( _ _ . / _ . _ _ / _ _ . / _ . _ _ )
  • Şâ yes te / dir de nil se / â lem se / nin me zâ rın
  • ( _ _ . / _ . _ _ / _ _ . / _ . _ _ )
  • Mef’û lü/ fâ i lâ tün/ mef’û lü / fâ i lâ tün

Karma ölçülere (muhtelit vezinlere) örnek :

Nedir bilir misin oğlum? Önünde harelenen
Şu mavi safhaya bak, şimdi ansızın seni ben
Tutup da fırlatıversem onun derinliğine.
Düşün bir an ne olur? Korku bilmesen de yine
Tahammül eyleyemez, çırpınırsın, ağlarsın;
Zavallı kollarının hükmü yok ki kurtarsın,
O mavi şey sesi yuttukça haykırır bağırır
Fakat halâs olamazsın; omuzlarından ağır,
Demir, haşin iki el muttasıl itip zedeler,
Ve çare yok ineceksin… Bu işte ömr-i beşer! (Tevfik FİKRET)

Bu şiirin de birinci ve ikinci mısralarını taktiini yapalım:

  • Ne dir bi lir / mi si noğ lum ? / Ö nün de hâ / re le nen
  • ( . _ . _ / . . _ _ / . _ . _ / . . _ )
  • Şu mâ vi saf / ha ya bak şim / di an sı zın / sen ni ben
  • ( . _ . _ / . . _ _ / . _ . _ / . . _ )
  • Me fâ i lün / fe i lâ tün / me fâ i lün / fe i lün
  • ( . _ . _ / . . _ _ / . _ . _ / . . _ )


Leave A Reply