Asya kıtasında bulunan toprak tipleri nelerdir? Asya kıtasının toprak yapısı, orman kuşağı, çöl ve yarı çöl bölgeleri hakkında bilgi.
Asya Kıtası Toprak Tipleri
TOPRAK YAPISI.
Asya’nın toprak yapısını iklim, topografya, hidroloji, organik yapı ve insanın ekonomik etkinlikleri belirler. Kıtanın doğu-batı ve kuzey-güney doğrultusunda büyük bir alana yayılmış olması, bölgelere göre değişik toprak yapılarına yol açmıştır.
Kuzey Kutup kuşağı. Buzul ve kutup çöllerinin büyük yer kapladığı bölgede ancak ilkel düzeyde bir toprak oluşumu vardır. Topraklar suya doygundur ve çok az humus içerir. Kuzey Kutbu’nun altındaki bölgeler tundra örtüsüyle kaplıdır. Tundraların altında oluşmuş toprağın özelliği, organik maddelerin çözünebilmesi için elverişli dönemin çok kısa sürmesi ve yetersiz akaçlamadır. Toprağın bu özelliği turba parçaları halinde, çözünmemiş organik kalıntılara yol açar. Yetersiz akaçlama sonucu gelişen oksijensiz ortamda ise gley (mavimsi killi) topraklar oluşur
Orman tundrası. Kuzey Kutup kuşağının güneyinde tundra örtüsünün seyrek ormanla karıştığı bir geçiş kuşağı yer alır; tundra toprağının yerini de tayga toprağı almaya başlar. Donmuş tayga ormanlarının tabanını oluşturan bu toprak, sıcaklığının çok düşük olması nedeniyle “kriyojenik” adıyla anılır. Dağlık bölgelerde ise turba-gley topraklarının yerini, dağ tundrası ve çoğunlukla döküntüler ve taş parçacıkları alır.
Orman kuşağı. Ilıman kuşakta en büyük alanı kaplayan bu toprak türünün oluşumunu belirleyen süzülme sürecidir. Ağaçlardan düşen yaprak ve iğneler ile seyrek ot örtüsünün ölü kalıntıları organik asitlerin yardımıyla orman tabanında kimyasal olarak çözünür. Yaz mevsiminin süresi ve yağış miktarı bu çözünmenin tamamlanması için yeterlidir. Çözünen maddeler yağmur sularıyla toprağın alt katlarına taşınırken, çözünmeye uğramayan kuvars tanecikleri üstte kalır. Dolayısıyla orman kuşağında toprağın üst katları verimsizdir. Açık gri renkli külü andıran bu topraklara “podzol” adı verilir. Üst podzol katının altında, çeşitli etkilerle sürüklenerek birikmiş pas renkli topraklar yer alır Demir ve aluminyum oksit içeren bu kat geçirgen olmadığı için tayga ormanlarının sürekli bataklık haline dönüşmesine yol açar.
Yaprakdöken ormanların oluşturduğu alt kuşakta iki ayrı bölge görülür. Batı Sibirya toprakları gene podzol tipi gri topraklardan oluşur; ama yaprak ve ot gibi organik maddelerin bolluğu bu toprakların humus oranını, dolayısıyla verimliliğini artırır. Yaprakdöken ormanların görüldüğü ikinci bölge Uzakdoğu’dur. Burada sıcaklık ve nem oranının görece yüksek olması kimyasal ufalanma süreçlerini hızlandırarak demir oksitlerin toprak yüzeyinde bile birikmesine yol açar. “Burozem” olarak adlandırılan kahverengi orman toprakları bu birikimin sonucudur.
Orman-bozkır ve bozkır. Orman-bozkır bölgelerinde toprakların oluşumu, yağış-buharlaşma dengesinin kurulabilmesine ve yağışlı mevsimdeki süzülme süreciyle kuru mevsimdeki toprak yükselmesinin birbirini izlemesine bağlıdır. Bu bölgelerde organik maddelerin bolluğu yoğun humus birikimine yol açar ve “çernozem” adı verilen Asya’nın en verimli topraklan oluşur. Amur Havzasındaki çayır ve ağaçlarla kaplı düzlüklere ise koyu renkli, yarı bataklık topraklar egemendir. Bozkırlara gelindikçe bitki örtüsünün seyrekleşmesi, humus miktarının azalıp süzülmemiş maden tuzlarının artması ve bunların yüzeye çıkmalarıyla farklı bir toprak oluşur. Böylece bozkırlar, çernozem ile kestane rengi topraklar arasında bir geçiş kuşağı oluşturur. Bu topraklar, rüzgâr erozyonu gibi olumsuz etkenlere karşı gerekli önlemler alınabildiğinde özellikle tahıl üretimi açısından büyük önem kazanır.
Yarı-çöl ve çöl. Kazakistan’ın iç bölgeleri ile Moğolistan arası yarı-çöl; İç Asya, Çungarya, Taklamakan ve Moğolistan’ın iç kesimleri ise ılıman çöl özelliği gösterir. İran Platosu, Ortadoğu ve İç Asya’nın güney sınırı astropik çöllerle kaplıdır. Humus içeriği düşük, ama bol miktarda alkali içeren bu topraklarda tarım ancak sık rastlanan vahalarda ve sulama ile olanaklıdır. Tropik çöl kuşağı ise yalnızca kıtanın batısında görülür. Bu çöllerin özelliği, kum fırtınalarının yanı sıra gelişmemiş topraklar ve çöl kabuğuyla kaplı geniş alanların bulunmasıdır.
Akdeniz bölgesi. Anadolu ve Ortadoğu gibi Akdeniz kıyısındaki bölgelerin çalı ve yaprak-dökmeyen makilerden oluşan kurakçıl bitki örtüsünü kahverengi topraklar besler. Yağışlı geçen kış mevsimindeki yoğun kimyasal ufalanma ve kurak yaz mevsiminde üste çıkan toprak çözeltileri, toprakta demir birikimine yol açmıştır. Bölgede, kahverengi topraklar ile “siyerozem” (gri çöl toprağı) arası bir toprak yapısı egemendir.
Astropik muson bölgeleri. Kore Yarımadasının güneyi, Japonya’nın güneybatısı ile Çin’in güneydoğusunda ılık ve yağışlı yaz musonları pek çok mineralin çözünüp taşınmasına, demir ve aluminyum oksit kalıntılarının birikmesine yol açar. Sonuç olarak bölgede podzoilu topraklarla birlikte kırmızı ve sarı topraklar görülür. Özellikle, alüvyonlu topraklardan oluşan ovalarda binlerce yıldan beri sulu pirinç tarımı yapılır.
Ekvatoraltı ve Ekvator bölgeleri. Asya’ nın savanlar ve yaprakdöken tropik ormanlarla kaplı Ekvatoraltı bölgelerindeki toprakların ayırt edici özelliği, yoğun süzülme ve bunu izleyen buharlaşmadır. Nemli tropik orman örtüsünün altında kırmızı-sarı lateritik topraklar bulunur. Savan ve kurak tropik orman örtüsü altındaki kırmızı lateritik topraklar, kuraklığın artmasıyla kırmızı-kahverengi ve kahverengi topraklara dönüşür. Hindistan Yarımadasındaki kuru savanlar, “regar” adı verilen ve bazalt kayaçlardan türediğine inanılan özgün bir toprak örtüsüne sahiptir. Tropik yağmur ormanlarının bulunduğu Ekvator kuşağında kırmızı-sarı ya da tuğla rengi lateritik topraklar bulunur. Buralarda hindistancevizi, çay ve kauçuk tarımı yapılmaktadır. Ekvatoraltı ve Ekvator kuşağındaki vadilerde ise binlerce yıldır yapılan tarım ve sulamayla gelişmiş alüvyonlu topraklar yaygındır.
Dağlar. Dağlarda, yükseltiye göre değişen, çoğu az gelişmiş çeşitli toprak türleri görülür. Dağların ormanlarla kaplı bölümlerine özgü topraklar, dağlık podzol ya da dağlık tayga-kriyojenik niteliktedir. Ağaç sınırının üzerindeki yüksekliklere dağ-tundra toprağı egemendir. Ilıman kuşağın güney bölümündeki dağ bozkırlarında çernozem ve kestane rengi dağ toprakları oluşmuştur. Daha yağışlı kesimlerde kahverengi orman toprakları, gene yağışlı ama görece alçak yerlerde ise lateritik topraklar egemendir.
Dağlık alanlarda yükseltiye göre değişen bitki örtüsü ile gene yükseltiye bağlı toprak kuşakları arasındaki ilinti, Kafkas Dağlarında da izlenebilir. Kafkaslar’ın batısındaki alçak yamaçlarda görülen kahverengi dağ-orman toprakları genişyapraklı ormanlarla kaplıdır. Daha sonraki iğneyapraklı ormanlar ise dağ-podzol topraklarının üstünde oluşmuştur. Ardından bodur ağaçlar kuşağı ile aynı nitelikli topraklan örten Alp tipi çayırlar gelir. Bu bölgedeki yüksek sırtlarda kar ve buzullara rastlanabilir. Asya’nın iç kesimlerinde çöl, bozkır, çayır ve İcar örtüleri birbiriyle ilintilidir ve bazen dağ-orman kuşaklarını da kapsarlar. Doğu Sibirya Dağlarında, tayga-kriyojenik toprakları örten taygalardan dağ tundralarına ve sonunda çıplak tepelere uzanan bir değişim izlenir. Doğu Asya’da Alpaltı ya da Alp tipi çayırlara bağlı toprak oluşumu genellikle görülmez; bu bölgede ormanlık dağ görünümü dağların hemen hemen en üst noktalarına kadar uzanır. Himalayalar’da ise çok değişik toprak ve bitki örtüsü türleri vardır.
