Asya Kıtası’nın doğal yapısı, yüzey şekilleri nelerdir? Asya Kıtasında bulunan dağlar, ovalar, nehirler, coğrafi özellikler hakkında bilgi.
Asya Kıtasının Yeryüzü Şekilleri
Dünyadaki en yüksek doruk olan Everest Dağı (8.848 m), Yer yüzeyindeki en alçak yer olan Lût Gölü (deniz düzeyinden yaklaşık 400 m aşağıda) ve Baykal Gölünün doldurduğu dünyanın en derin çukuru (1.620 m) Asya topraklarındadır. Asya, aynı zamanda en geniş alana yayılmış kıtadır. Kuzeyde, Rusya’da bulunan Çelyuskin Burnu (77°43′ kuzey), güneyde Malakka Yarımadasının ucundaki Buru (Piao) Burnu (1°16′ kuzey) batıda Türkiye’deki Baba Burnu (26°4′ doğu) ve doğuda Bering Boğazına bakan, gene Rusya’daki Dejnyov Burnu (169°4()’ batı) kıtanın en uç noktalarını oluşturur. Asya’ nın kıyıları ise, kuzeyde Kuzey Buz Denizi; doğuda Büyük Okyanus; güneyde Hint Okyanusu ve bu okyanusla Büyük Okyanusun sınırlarında yer alan denizler; batıda ise Hazar Deniziyle birlikte, Akdeniz, Ege, Marmara, Karadeniz ve Azak Denizi gibi Atlas Okyanusuna bağlı denizlerle çevrilidir.
Asya kıtasındaki başlıca yarımadalar batıda Anadolu; güneyde Arabistan, Hindistan, Çinhindi ve Malakka yarımadaları; doğuda Kore, Kamçatka ve Çukçi; kuzeyde Taymir ve Yamal yarımadalarıdır. Bu yarımadaların tümü yaklaşık 7,74 milyon km2 alan kaplar. Kıtaya bağlı Kıbrıs, Sri Lanka, Andaman, Hainan, Tayvan, Ryukyu (Nansei Şoto), Kuril, Sahalin, Vrangel, Yeni Sibirya ve Severnaya Zemlya adalarının, Japonya’nın, Filipinler’in ve Malay Takımadalarının toplam alanı ise 2 milyon km2′ dir.
Asya kıyıları yüzey şekilleri açısından büyük bir çeşitlilik gösterir.
Kıyı şeridi, özellikle doğu ve güneydoğudaki bazı bölgelerde yanardağ etkinlikleri, Sibirya’nın kuzeydoğusunda olduğu, gibi yer altındaki fosilleşmiş buzullarla yüzeydeki buzul kayaçların yol açtığı ısıl aşındırma ve güney-güneydoğu bölgelerinde görülen mercan oluşumu nedeniyle kendine özgü bir yapı kazanmıştır.
Karakurum Dağları
Kıta alanının dörtte üçünü en yüksekleri İç ve Orta Asya’da bulunan dağlar ve platolar kaplar. Bu alanın bir özelliği de iç akaçlama havzalarının genişliğidir. Asya’daki dağlar iki büyük kuşakta toplanır. Bunlardan birincisi, kıtanın doğu ucundaki Çukçi Yarımadasından başlayarak Koluna Platosu, Cugcur, Stanovoy ve Güney Sibirya dağları (Stanovoy Platosu, Sayan Dağları ve Altaylar) ile Tian Shan ve Alay Dağlarına uzanır. Çerski ve Verhoyansk dağları kuşağın batı uçlarını oluşturur. Batıda, genel olarak enlemleri izleyen ikinci kuşak ise Batı Asya ve Tibet platoları ile Pamirler, Karakurum Dağları ve Himalayalar’ı içine alır.
Himalaya Dağları
Daha sonra güneye dönen kuşak. Arakan Sıradağları arasından geçip Malay Takımadalarına ulaşır. Aynı kuşağın Pamirler’den ayrılan bir başka kolu da Kunlun, Nan ve Oinling dağlarını geçerek doğuya uzanır. İkinci dağ kuşağının batıya uzanan bölümü Ermenistan Platosu, Pamirler ve Tibet Platosunun güneydoğusunda büyük kütlelerle birleşen iki sıra oluşturur. Bu iki dağ sırası daha sonra ayrılarak İran, Anadolu ve Tibet Platosunu kuzey ve güneyden kuşatır. Orta Vietnam ve Güney Çin’deki Nan Dağları kıtanın güneydoğusundaki başlıca kıyı dağlarıdır. Doğu kıyılarında ise Koryak Dağlan ile bunların Kamçatka Yarımadasındaki uzantıları yer alır.
Asya’nın yaklaşık dörtte birini alçak ovalar oluşturur.
Özellikle iç bölgelerdeki Batı Sibirya ve Turan ovaları çok geniş bir alana yayılır. Öteki düzlükler ise Kuzey Sibirya ve Çin’in kıyı bölgelerinde olduğu gibi denize yakın yerlerde ya da Mezopotamya, İndus-Ganj Ovası ve Güneydoğu Asya’daki gibi dağ eteklerinde yer alır. Çevreleri dağlarla kuşatılmış ova ve düzlükler arasında Kaş-gar, Çungarya, Oaidam, Fergana ovaları ile Orta Sibirya ve Gobi platoları sayılabilir. Tibet’teki Tian Shan ve Pamirler’deki platolar yaklaşık 3.600 m yüksekliktedir. İç ve Orta Asya’daki sıradağların çoğu da 6.400-7.200 m arasındadır.
Ganj Nehri Deltası
Mezopotamya ve Ganj gibi dağeteği çöküntü bölgelerinin güneyinde, batıdaki Su-riye-Arabistan Platosu ve Hindistan’daki Dekkan Platosu gibi geniş yaylalar ve düzlükler yer alır.
Asya’daki adaların büyük bölümü dağlıktır. Sri Lanka, Borneo ve Japonya’nın Honşu Adasındaki dağların yüksekliği 2.500-4.100 m arasında değişir. Sumatra, Cava ve Mindanao adalarındaki yanardağların çoğu 3.000 m yüksekliğe ulaşır. Kamçatka Yarımadasına uzanan Kuril-Kamçatka adalarında yanardağlardan oluşan bir dizi bulunur. Kamçatka Yarımadasındaki Klyuçevskaya ise (4.750 m) Asya’da etkinliğini sürdüren en yüksek yanardağdır.
Kamçatka Yarımadası
Jeoloji ve iklimin etkisi. Asya kıtasının günümüzdeki yüzey şekilleri başlıca üç etki altında oluşmuştur:
- Kayaç yüzlerinin düzleşmesine yol açan aşınma süreçleri;
- Tersiyer Dönem sonları ile Kuvaterner Dönemdeki dikey yüzey hareketleri;
- Yükselmiş kenarlarında aşınma sonucu kopma ve parçalanmalar ile aradaki derin yarıkların alüvyonla dolması.
Yükselmiş yaylaların iç kesimleri ile Hindistan Yarımadası, Arabistan, Suriye ve Doğu Sibirya’daki platolarla düzlükler eski dönemlerde aldıkları peneplen biçimini büyük ölçüde korur. Yükselme ise özellikle Orta Asya’da görülür. Son 30 milyon yıldaki yükselme Tibet, Pamirler ve Himalayalar’ da 4.000 m’yi aşmış ve dağların doğu kenarında 700 m kadar çökmeler gerçekleşmiştir. Aşınmaya bağlı kopma ve parçalanmalar sonucu da pek çok eski plato, dağlık alanlara dönüştü. Böylece. Pamirler’in batısındaki yaylalar. Tibet’in güneydoğusu, Kunlun Dağları, Himalayalar ve Sayan Dağları ile Stanovoy Platosu, Çerksi Sıradağları ve Batı Asya yaylaları ırmaklar tarafından derin biçimde yarılarak, vadi ve kanyonlar oluştu.
Orta, İç ve Doğu Asya’da pek çok bölge lös örtüsüyle kaplıdır.
Rüzgâr etkisiyle aşınmaya uğramış geniş, yarıntılı bayırlar ve eski buzullaşmaların izlerini taşıyan kesimler görülür. Kuvaterner Dönemdeki buzullaşma Asya’nın kuzeybatısını ancak 60 kuzey enlemine kadar etkiledi. Kuzeydoğuda ise iklimin bu dönemlerde bile kuru olması nedeniyle, yalnızca dağların yüksek bölgeleri buzullaşma geçirdi. Buzullaşma bugün de dağlık yörelerin büyük bölümünde ve Severnaya Zemlya Takımadalarında sürmektedir. Hindukuş Dağlarının doğu bölümü ile Karakurum, Pamir, Tian Shan ve Himalaya Sıradağlarında büyük buzullar vardır. Asya’nın kuzeyinde, yüzeyin altındaki toprakların sürekli buz tuttuğu büyük bir alan bulunur. Dünyanın başka bölgelerine göre Ekvator’a çok daha yakın enlemlere yayılan bu alanda, iklimin kuru olması nedeniyle kar yağışı çok enderdir.
Çikolata Tepeleri – Filipinler
Asya’daki yüzey şekilleri arasında, yanardağ etkinlikleri sonucu, geniş lav platoları ve genç yanardağ konilerinin oluşturduğu diziler de bulunur. Aşınma sonucu yüzeye çıkan, eskiden oluşmuş lav ve magma örtüsü, Hindistan Yarımadası ve Sibirya’nın iç kesimlerindeki sekili platoları kaplar. Buna karşılık genç ve etkin yanardağlar yalnızca Kamçatka, Filipinler, Küçük ve Büyük Sunda adaları ile Asya’nın doğusundaki adalarda bulunmaktadır.
