Atasözleri Nasıl Açıklanır?

Atasözü açıklaması nasıl yapılır? Atasözleri ve özlü sözler açıklanırken nelere dikkat edilir bilinmesi gerekenler nelerdir?

Atasözleri Nasıl Açıklanır?

Açıklama Nedir? Niçin Yapılır?

Açıklama, verilen bir konuyu genişletmek, anlaşılır duruma getirmek, düşünceyi örneklerle ortaya koymak demektir.

Bir konunun açıklanması için geliştirilmeye, örneklendirilmeye uygun olması gerekir. Açıklamaya en elverişli konular, atasözleri ve özdeyişlerdir. Deneyimler sonucu ulaşılan gerçekleri kısa ve özlü olarak ifade eden bu sözleri, kişilerin açıklaması, yorumlaması; anlayışlarına ve kültür düzeylerine göre olacaktır.

Açıklama alışkanlığını okul yıllarında kazananlar, sınavlarda olduğu kadar, mesleklerinde de başarılı olurlar; kişisel görüş ve düşüncelerini, bir düşünsel düzen içinde karşısındakilere anlatabilirler; fikirler arasında bağlantı kurabilirler.

Açıklama Nasıl Yapılır?

Bir konuyu açıklamaya geçmeden önce dikkatle okuyup anlamaya çalışmak gerekir. Özellikle atasözleri ve özdeyişler, derin anlamlı, özlü sözler olduklarından ilk okuyuşta anlaşılması güç olabilir. Bu yüzden birkaç kez dikkatle okunmalıdır.

Konuyu oluşturan sözcüklerin önce sözlük anlamlarını, sonra da mecaz anlamlarını düşünmek gerekir. Atasözlerinde geçen sözcüklerin genellikle gerçek anlamlarıyla kullanılmadıklarını daha önce belirtmiştik. Sözcüklerin gerçek ve mecaz anlamları arasında ilgi, değişik biçimlerde kurulabilir. Benzetme yoluyla mecaz anlamı kavramak kolaydır.

Atasözlerinde insanlarla ilgili gerçekler anlatılmak istenir. Bu sözlerde geçen eşya, bitki ve hayvanlar, genellikle «insan» yerine kullanılmışlardır, insanı simgelerler.

Örnek

Sözgelimi, «Atlar tepişir, arada eşekler ezilir.» sözünde geçen «at» ve «eşek» sözleri insanı simgeler. Sözün anlamı şudur: «Güçlü kimseler birbirlerine girerler. Aralarında bulunan güçsüzler, bundan zarar görürler.»

«Altın yere düşmekle pul olmaz.» sözünde de «altın» sözcüğü «insan» anlamındadır. Bu sözde, «değerli kişinin, bulunduğu yüksek yerden uzaklaştırılmasıyla değeri azalmaz.» yargısı vardır.

Yukarıda sözünü ettiğimiz özellikleri, «Armut dalının dibine düşer.» atasözünde de görebiliriz. Bu söz, «Bir kimse, önce yakınlarına yararlı olur.» ya da «çocuk soyuna çeker» anlamındadır.

Atasözü ve özdeyişleri açıklarken onların kuruluşundaki amacı anlamalıyız. Çünkü her atasözünün bir kuruluş amacı vardır. Sözgelimi, «İşleyen demir pas tutmaz.» sözünün amacı «çalışmak»; «Körle yatan şaşı kalkar.» sözününki «çevrenin etkisi»; «İşten değil dişten artar.» sözünün amacı «tasarruf»; «Bir elin nesi var, iki elin sesi var.» sözününki de «yardımlaşma» dır.

Her atasözü ve özdeyişte, gerçek anlamı bir noktada yoğunlaştıran anahtar sözcükler vardır. Bu sözcük ve kavramların belirlenmesi ve amaçlarının kavranması, açıklama yapabilmek açısından son derece önemlidir.

Sözgelimi, «Parayı veren düdüğü çalar.» konusunda «para» ve «düdük» sözcükleri anahtar kavramlardır. «Para» sözcüğü, «Devletçe bastırılan üzerinde değeri yazılı kâğıt ya da metalden ödeme aracı.» anlamındadır. «Düdük» sözcüğü ise burada sözlük anlamında değil, mecaz anlamında kullanılmıştır. «İstenilen şey» anlamını taşır. Atasözünde geçen anahtar sözcükler belirlenip anlamları öğrenildikten sonra, sözün anlamını kavramak kolaylaşır: «Parayı veren kimse, istediği şeyi elde eder.»

«Ne ekersen onu biçersin.» atasözünde anahtar sözcükler, «ekmek» ve «biçmek» tir. Bu söz, «Her şey karşılığını bulur. Başkasına iyilik eden kişi, kendisi de ondan iyilik görür; kötülük eden ise kötülükle karşılaşır.» anlamındadır.

«Şahin küçüktür, ama koca turnayı havadan indirir.»

sözündeki «şahin» sözü, «avlanmada kullanılacak şekilde yetiş-tirilebilen ve ormanlık yerlerle çalılıklarda yaşayan kartalgillerden yırtıcı bir kuş» anlamındadır. «Turna» ise, «balıkçıl ve leylek çeşidinden, büyük, göçmen bir kuş»tur. Söz, «Görünüşü küçük olanın güçsüz olduğu düşünülmemelidir. Nice küçük şeyler, kendilerinden kat kat büyük olanlara göre daha güçlüdürler.» anlamındadır.

Kompozisyonun Özellikleri

Bir kompozisyon, en az üç paragraftan oluşur. Söyleyeceklerimiz, planlı bir biçimde karşımızdakilere aktarılırsa daha etkili olur. Bu yüzden, konuyu anladıktan sonra, bir plan uyarınca düşüncelerimizi aktarırız. Bu alanda yazılacak bir kompozisyon üç bölümden oluşur: Giriş, gelişme ve sonuç.

Giriş bölümünde atasözü veya özdeyişin amacını saptamalı ve bu amacı kısaca açıklamalıyız. Konuyu dağıtmadan, açıklayacağımız sözdeki temel kavramları tanımlamalı, birbirleriyle ilgisini göstermeliyiz. Giriş bölümü, bir bakıma tanıtma bölümüdür.

Gelişme bölümünde düşünceleri geliştirir, konumuzla ilgili örnekler veririz. Bu bölüm inandırıcı ve açık olmalıdır. İleri sürdüğümüz düşünceler, örneklerle desteklenmelidir. Bu örnekler, giriş bölümünde ana hatlarıyla açıklamaya çalıştığımız konuya bağlanmalıdır.

Sonuç, yazımızın bitirildiği bölümdür. Kompozisyonumuzun başından beri ileri sürülen düşünceler kısaca özetlenir. Açıklamalarımız doğrultusunda gelecekte neler yapabileceğimiz, bu konuda bize düşen görevler belirtilir.

Açıklamayla İlgili Diğer Uyarılar

Aşağıdaki atasözü ve özdeyiş açıklamaları size bu konuda bir fikir vermek amacıyla yapılmıştır. Aynı sözler, değişik anlatım ve değişik örneklerle, farklı biçimlerde açıklanabilir. Açıklanmış bu örneklere sıkı sıkıya bağlı kalmanız gerekmez. Bu, sizi hazırcılığa itebilir; yaratıcılığınızı köreltebilir.

Yazma işi bittikten sonra kendinizi değerlendirmek için şu soruları kullanabilirsiniz:

1. Sözün amacı beliriyor mu?

2. Konumu yeterince anlattım mı?

3. Düşüncelerim açık mı?

4. Başlık konuya uygun, ilginç ve kısa mı?

5. Bilgi ve düşüncelerim planlı biçimde sıralanmış mı?

6. Bilgi yanlışı var mı?

7. Örneklerim konuya uygun mu?

8. Sözcükler iyi seçilmiş mi?

9. Cümle kuruluşları doğru mu?

10. Yazım yanlışlarım var mı?

a) Ses eksiltmeleri yapmış mıyım? (Örtmen, gidcem, nolcak)