Atlas nedir? Atlas ne demektir, ne işe yarar? Atlasın tanımı hakkında bilgi ile gök ve deniz atlasları hakkında bilgiler içeren yazımız.
Kara, deniz veya gök haritalarını içinde toplayan haritalar takımına «atlas» denir. İlk defa Alman harita ve coğrafya bilgini Mercator’un 1595’te yayımlanan haritalarına, Yunan mitolojisinde göğü ve dünyayı omuzlarında tutan Atlas’tan dolayı bu ad verilmiştir.
Tarihte ilk defa birçok harita bir araya toplanarak meydana getirilen atlasa, Eski Yunan coğrafya ve astronomi bilgini Klaudios Ptolemaios’un yazdığı bir coğrafya kitabında rastlanır.
Öte yandan, İslâm bilginleri de eserlerine Ortaçağ’da çizilmiş bazı haritaları da ekleyerek önemli atlaslar meydana getirmişlerdi. Bunların arasında en önemlileri Arap coğrafyacısı Belhî tarafından yapılan, sonraları İstahrî ile Ibni Havkal’ın «Kitab-ül-Me-sâlik ve’l-Memalik» (Meslekler ve Memleketler Kitabı) adlı eserlerine geçmiş olan haritalardır. «İslâm Atlası» da denilen bu eserde bir dünya haritası, Arabistan, Hint Okyanusu, Mağrip (Kuzey Afrika), Mısır, Suriye ve Akdeniz haritalariyle İslâm memleketlerine ait 14 harita daha vardı.
Türkiye’de yayınlanan ilk atlaslar olarak, Pirî Reis’in deniz atlası dışında, Kâtip Çelebi’nin Mercator’dan yaptığı ve İbrahim Müteferrika’nın bastığı «Atlas Minör» ile gene Kâtip Çelebi’nin «Cihannüma» sının haritaları sayılabilir.
Deniz Atlasları
Deniz haritalarından meydana gelen atlaslara «deniz atlasları» denir. Bunlar kıyıların girinti ve çıkıntılarını, fenerleri, demirleme yerlerini, kayalıkları, akıntıları gösterir, hangi mevsimlerde hapgi yollardan gidilmesi gerektiği hakkında bilgiler verir. Deniz atlasının en eskilerine XVI. yüzyıldan itibaren raslanır.
Türkiye’de ilk deniz haritası 1513’te büyük Türk denizcisi Pirî Reis tarafından bir ceyân derisi üzerine yapılmış, dört yıl sonra Mısır seferi sırasında Yavuz Sultan Selim’e sunulmuştur. Birçok bakımlardan tam olarak ilk Türkçe deniz atlası gene Pirî Reis tarafından 1521 ‘de yapılan, iki yıl sonra Kanuni Sultan Süleyman’a sunulan «Kitab-ül-Bahriye» (Deniz Kitabı) adlı eserdir.
Gök Atlasları
Duran yıldızların, takımyıldızların, bulutsuların gök küresi üzerindeki yerlerini gösteren haritalardan meydana gelen esere «gök atlası» depir.
Tarihte işe yarıyan ilk büyük gök haritası I. Bayer’in atlasıdır. Bunda takımyıldızların en parlak yıldızları ilk defa olarak Yunan ve Lâtin harfleriyle adlandırılmıştır.
