Aymaralar kimlerdir? Güney Amerika’da Peru ve Bolivya’da yaşamakta olan Aymara yerli topluluğu ile ilgili genel bilgiler. Aymara kültürü hakkında bilgi.
Aymaralar, Peru ve Bolivya’da, Orta Andlar üzerindeki Titicaca Platosunda yaşayan kalabalık bir Güney Amerika Yerli topluluğu. Dilleri, Aymara öbeği olarak sınıflandırılır. Sömürgecilik dönemindeki Aymara kabileleri, Kançiler, Kollalar, Lupakalar, Kolaguvalar, Ubinalar, Pakasalar, Karangalar, Çarkalar, Killakalar, Omasuyolar ve Kollahuayalardı. Aymara dili eski çağlarda Güney Bolivya, Kuzey Şili ve Güney Peru’nun bazı kesimlerinde de konuşulurdu. Peru ve Bolivya ile Arjantin’in sınıra yakın bölgelerinde yaşayan çağdaş Aymaraların nüfusu, 1970’lerin ortalarında 1,5-2 milyona ulaşıyordu.
Ağırlıklı olarak çiftçilik ve çobanlıkla geçinen Aymaralar, toprağın verimsiz, iklimin sert olduğu bir yörede yaşarlar. Yörede yetişen iri otlar, lama ve alpaka sürüleri için otlak görevini görür. Bölgede yetişen başlıca ürünler patates, bir ekşiyonca türü olan oka (Oxalis tuberosa), ulluku (Ullucus tuberosus), kiona (Chenopodium quinoa), mısır, baklagiller, arpa ve buğdaydır. Dev totora kamışından yapılmış sallarla balık tutulur.
İnka istilasından önce, Aymaralann bazı bağımsız devletleri vardı. Bunların en önemlileri, Kollalar ile Lupakaların kurduğu devletlerdi. İnka imparatoru Viracocha inka, yaklaşık 1430’da imparatorluğun başkenti Cuzco’dan güneye doğru fetihlere başladı. Sonunda Aymara topraklan İnka Krallığı’nın önemli bir parçası haline geldi. Ama Aymaralar, imparatorluğa karşı sürekli ayaklandılar.
1535’te başlayan İspanyol istilasıyla birlikte, Aymara topraklan altın arayıcılan ile Yerli işgücü avcılannın ardından Yerlileri Hıristiyanlaştırmayı amaçlayan Dominiken ve Cizvit frerlerin akınına uğradı. Aymaralann tanmda, madenlerde, sık ormanlardaki koka plantasyonlannda sistemli olarak sömürülmesine ve evlerde uşak olarak çalış-tınlmasına dayanan kırsal bir sömürge ekonomisi kuruldu. 1780’de başlayan başkaldırmalar sırasında Yerliler çok sayıda İspanyo-lu öldürdü. Bu dönem, Peru’nun 1821’de İspanya Kralhğı’ndan aynlıp bağımsızlığını ilan etmesine değin sürdü.
Aymaralar, önce İnkalar, ardından İspanyollar döneminde, son olarak da modernleşme sürecinde birkaç kültür değişimi aşamasından geçtiler. İnkalar, yerel Aymara hanedanlannı kendi imparatorluk düzenlerinin bir parçası olarak güçlendirdiler; Aymara kültürüne hem yeni inanışlar ve mitoloji unsurları, hem de yeni yiyecek türleri ve yeni sanat üsluplan getirdiler. İspanyollar, Aymaralara yeni evcil hayvan ve bitkileri, saban tarımını ve demir aletleri tanıttılar. Yerli dinsel kurumlan baskı altına almakla birlikte, Hıristiyanlığı yalnızca yüzeysel olarak benimsetebildiler. Bugün Aymaralar, çok sayıda ruh barındıran bir dünya inancını sürdürmektedirler; kültürlerinde birçok büyücü, kâhin, hekim ve cadı kategorisi vardır. Ama öbür dünya konusunda Hıristiyan inanışlannı benimsemişlerdir. Bağımsızlık ve ekonomik gelişme, toplumsal örgütlenmede değişikliklere yol açarken, geleneksel sanatlar ile el sanatlannda bir gerilemeye yol açmıştır.
Aymara giysileri eski İspanyol sömürgecilik modellerinin evde dokunmuş kaba taklitlerinden oluşur. Erkekler koni biçiminde, kulaklıklı, yün örgüsü gorra’lar, kadınlar ise soğukta atkı sarılan, yöreye özgü yuvarlak yün şapkalar giyerler. Dikdörtgen biçiminde ve kalkan duvarlı olan tek odalı Aymara evi, yaklaşık 2,5 m’ye 3 m boyutun-dadır. Bu evler keseklerle yapılır ve direk çatı kirişleri yabani otlarla kaplanır. Odanın bir ucunda, ailenin uyuduğu bir seki ve kapının yanında kilden bir tandır bulunur.
Temel toplumsal birim, duvarlarla çevrili bir avlu içinde kümeleşmiş evlerde erkek kardeşleri, onlann karılan, oğulları ve evlenmemiş kızları ile birlikte oturan, bir erkek reis yönetimindeki geniş ailedir. Siyasal birim, birkaç geniş aileden oluşan ayllu ya da comunidad‘dır. Bu birimlerin, eski özgün ayllu ile günümüzde çok az benzerliği kalmıştır.
