Azerbaycan ve İran Azerbaycan’ında konuşulan bir Türk lehçesi olan Azerice ile ilgili olarak genel bilgilerin yer aldığı sayfamız. Azerice hakkında bilgi.
Kaynak : pixabay.com
Azerice, Azerbaycan ile İran Azerbaycanı’nda konuşulan Türk lehçesidir. Türkiye Türkçesi, Gagavuzca, Rumeli ağızları, Kırım Osmanlıcası ve Türkmence ile birlikte Türk dillerinin Batı (Oğuz) kolunu oluşturur. Dağıstan ile Ermenistan’da Azerice konuşan topluluklar vardır. Kafkasya’nın doğusunda en yaygın dil olan Azericenin, kuzeyde Azerbaycan Cumhuriyeti ile güneyde İran Azerbaycanı’nda konuşulan biçimleri birbirinden ayırt edilir. Kuzey Azerice, Azericenin en eski belgelerine ve Batı Oğuzca’nın ilk ürünlerine dayanır.
16. yüzyılla birlikte ortaya çıkan yapıtlarda Azerice çevre lehçelerden ayrışmaya başlamıştır. Kuzey Azericenin başlıca ağızları şunlardır:
- Doğu ya da kuzeydoğu (Kuba, Derbent, Bakû, Şemaha [Şirvan], Salyan, Lenkeran),
- Batı ya da kuzeybatı (Kazah, Borçalu, Âynm),
- Kuzey (Nuha, Zakatala, Kutkaşın),
- Güney (Erivan, Nahçıvan, Ordubad)
- Merkez (Gence, Karabağ) ağızları.
Edebi dil, ortak özellikleri koruyan Şuşa, Gence, Kazah, Şemaha ağızlarına dayalı ortalama bir yazı dili olarak gelişmiştir. Kuzey Azericede 20. yüzyıla değin Arap alfabesi kullanılmış, 1926’da Latin, 1939’da da Kiril alfabesi benimsenmiştir. Kuzey Azerice bugün zengin bir edebiyat dilidir.
Güney Azerice, günümüzde İran sınırları içinde yaşayan Azeri Türklerince kullanılır. Başlıca ağızları şunlardır:
- Merkez (Tebriz, Meraga, Türkmençay),
- Kuzey (Berend, Eher),
- Kuzeybatı (Hoy, Maİcu),
- Kuzeydoğu (Bekrabad, Bacervan),
- Doğu (Erdebil, Halhal),
- Güneydoğu (Zencan [Hamse]),
- Güney (Sayınkale, Sakız),
- Güneybatı (Soğukbulak, Serbest) ve
- Batı (Rızaiye [Rumiye], Şahpur) ağızları.
Güney Azerice, özellikle kentli ağızlarda Yeni Farsçamn büyük etkisi altında kalmıştır. Edebi dil, Tebriz ağzına dayanır. İran’da 1930’da Farsça tek resmî dil kabul edildikten sonra, Azerilerin kendi dillerinde yayın yapma olanağı hemen tümüyle ortadan kalkmıştır. İran’ın Faristan bölgesinde konuşulan Kaşkai ve İnallı (Eynallu) ağızları, genel olarak Güney Azerice içinde ele alınır, ama son zamanlarda bazı dilbilimciler bunları Türkiye Türkçesine bağlamak eğilimindedirler.
Azerice, bazı ses bilgisi ve biçim birim özellikleri bakımından Türkiye Türkçesinden farklılıklar gösterir. Türkiye Türkçesindeki ön, iç ve son seslerdeki k’lar Azericede g olur; kap\gapı, kıymet;gıymet, nokta/nögte, parmak/barmag gibi. İç ve son seslerdeki k’ lar da Azericede h’ya dönüşür; okul-ohı, yakın-yahın, yok-yoh, balık-balıh gibi. Yuvarlak ünlülerden de Azericede u yerine o, ü yerine ö kullanılır; dudak-dodag, ülke-ölke, büyük-böyük gibi. Azericede geniş zaman ve şimdiki zaman -r (-ır, -ir, -ur, -ür) ekiyle, olumsuzu da -mır {-mir, -mur, -mür) ekiyle çekime girer; alıram “alırım, alıyorum”, almıram “almam, almıyorum”, görürem “görürüm, görüyorum”, görmürem “görmüyorum”, getirmirsen “getirmiyorsun”, vermir “vermiyor” gibi. Belirsiz geçmiş zaman -p (-ıp, -ip, -up, -üp) ulaç ekiyle (gelipsin “gelmişsin”, garışdınp “karıştır-ümış” gibi), belirli geçmiş zaman da -mış (-miş, -muş, -müş) ekiyle çekilir (ayrılmısam “ayrıldım”, gelmişem “geldim” gibi). Gene de Azerice bütünüyle Türkiye Türkçesinden ayrılmış değildir. Özellikle Kuzeydoğu Anadolu ağızlarıyla (Erzurum ve Karapapah) ortak özellikler taşır.
