Ünlü astronom, fizikçi, geometrici ve matematikçisi Başhoca İshak Efendi neler yapmıştır? Başhoca İshak Efendi’nin çalışmaları, bilime yaptığı katkıları hakkında bilgi.
Foto: nkfu.com
BAŞHOCA İSHAK EFENDİ
(?) – 1836
YUNANİSTAN İSKENDERİYE
MATEMATİKÇİ – GEOMETRİCİ FİZİKÇİ – ASTRONOM – MÜHENDİS
Kara mühendislik okulu olan Mühendishâne-i Berr-i Hümâyun’un baş hocası, Türkiye’nin modern ilim öncülerinden olan İshak Efendinin doğum tarihi tam olarak bilinmemektedir. Bugün Yunanistan sınırları içinde kalan Yanya’nın Narda (Arda) kasabasında doğmuştur. Aslen Mûsevi bir aileye mensuptur. Babasının ölümünden sonra kardeşi Esad Efendi ile birlikte Müslüman olmuş ve İstanbul’a yerleşmiştir. Eğitiminin ilk yıllarına ilişkin bilgi bulunmamaktadır. Arapça ve Farsça’yı iyi bilmesinin yanı sıra Fransızca, Latince ve İbranice gibi çeşitli Batı dillerini de bilmesi ve sahip olduğu bilimsel bilgi onun küçük yaşta medrese öğrenimi gördüğünün delili sayılabilir.
İshak Efendi, çalışkanlığı ve azmi ile tanınan bir bilim adamıdır. Mühendishane-i Berr-i Hümayun’da önce öğrencilik, sonra hocalık, 1830 yılından itibarense baş hocalık yapmıştır. Kendi döneminde bu okulu oldukça disiplinli bir hale getirmiştir. Birçok yabancı dili çok iyi bildiği için bir süre Divân ı Hümayun’da tercümanlık da yapmıştır. Çeşitli devlet görevlerinde de bulunan Baş Hoca İshak Efendi, kutsal yerlerin tamiri ile görevlendirildiği Medine’den dönerken 1836 yılında İskenderiye’de vefat etmiştir.
Başhoca İshak Efendi Balmumu Heykeli – Foto: nkfu.com
Bilime Katkıları
• İshak Efendi, hem kendi yazdığı hem de Avrupa dillerinden çevirdiği eserlerle Osmanlı Bilim Dünyasına modern bilimin aktarılmasını sağlayan önemli bilim adamlarındandır.
İshak Efendi, baş hocalığını yaptığı Mühendishane’de modern bilimlerin öğretilmeye başlamasıyla bu bilimleri konu edinen kitapların çevrilmesi zorunluluğunu görerek bu çeviri faaliyetinde öncü olmuştur. Bunun yanında modern bilimlerin aktarılmasını kolaylaştıracak birçok eser kaleme almıştır.
- • Mecmua-i Ulûm-i Riyaziye eseri sayesinde Osmanlı bilim ve eğitim hayatı ilk defa yüksek matematik ve fizikle tanışmıştır. Âyrıca bu bilimlerin kendilerine has kavram ve terimlerinin Türkçe karşılıklarını vermiştir
- • Baş Hoca İshak Efendi’nin bunlar dışında harp sanatları, coğrafya, top dökümcülüğü, oktant, sekstant gibi mühendislik aletlerinin kullanımı, hafif ve ağır istihkam konularını ele aldığı kitaptan da vardır.
- • Baş Hoca İshak Efendi Osmanlı Devletinde ilk kimya derslerini başlatan bilim adamıdır.
Fotoğraflar Anadolu Üniversitesi Türk Dünyası Bilim, Kültür ve Sanat Merkezi’nde çekilmiş, bilgiler oradan derlenmiştir.
Hoca İshak Efendi Hayatı
Hoca İshak Efendi; el-hac el-hafiz İshak efendi olarak da bilinir (d. 1774 ?, Yanya [bugün İoânnina, Yunanistan] – ö. 1834, Süveyş [bugün Mısır’da]), yüksek matematik ve modern fiziğin Osmanlı Devleti’nde tanınmasında etkili olan bilgindir.
Yahudi bir ailedendi. Sonradan Müslümanlığı benimsedi. İstanbul’a giderek orada özel hocalardan matematik dersleri aldı. İbranice, Rumca, Arapça, Farsça ve Fransızca öğrendi. 1816’da Mühendishane-i Berri-i Hümayun’da riyaziye (matematik) hocası oldu. 1824’te bu görevine ek olarak Divan-ı Hümayun baştercümanlığına getirildi. 1829’da tercümanlık görevinden alınarak İstanbul’dan uzaklaştırıldı. Döndükten sonra mühendishanedeki hocalık görevini sürdürdü. 1830-31’de başhocalığa yükseldi. Kutsal yapıların onarımı göreviyle gönderildiği Hicaz’dan dönerken Süveyş’te öldü.
Modern matematik, fizik ve mekaniğe ilişkin yapıtları, Batı dillerinden Osmanlıca terim karşılıklarını vererek çeviren Hoca İshak Efendi’nin, matematik ve doğa bilimleri üzerine kaleme aldığı Mecmua-i Ulûm-i Riyaziye (1831-34, 4 cilt), Batı’nın yüksek matematik ve modern fiziğini ilk kez Osmanlı bilim dünyasına tanıtması bakımından oldukça önemlidir. Öteki yapıtları arasında, Usûlü’s-Sıyaga (ty), Tuhfetü’l-Ümera (.1827), Usülü’l-İstihkâmat (1834) ve Aksü’l-Ümera fi Ahzi’z-Zevaya (1834) sayılabilir.
