Birleşik Kelime Nedir? Birleşik Kelime (Sözcük) Örnekleri ve Türleri

72
Advertisement

Birleşik kelime (sözcük) ne demektir? Birleşik kelime nasıl yapılır, türleri, özellikleri hakkında bilgi ve Birleşik kelime örnekleri.

BİRLEŞİK KELİMELER

İki sözcüğün, yeni bir kavramı karşılamak için birleşmesine birleşik sözcük denir. Kelime yapma yollarından biri de sözcük birleştirmektir. Yeni bir kavramla birlikte o kavramı karşılayacak sözcük de kullanıma girer. ÖRNEK:Gecekondu” sözcüğü “gece” adıyla “kon-” fiilinin birleşmesinden meydana gelmiştir. Böylece kavram karşılanmış olur. Birleşik sözcükler türüne göre ikiye ayrılır.

A. BİRLEŞİK ADLAR

Birleşik adlar çeşitli şekillerde oluşur.

1. Anlam Kayması Yoluyla Birleşme:

a. İlk sözcüğün gerçek anlamını yitirmesi yoluyla birleşik sözcük oluşur. Bu birleşik sözcük bitişik yazılır.

ÖRNEKLER:

b. İkinci sözcüğün gerçek anlamını yitirme-siyle birleşik sözcük bitişik yazılır.

ÖRNEKLER:
  • Mirasyedi
  • Dizkapağı

c. Her iki sözcüğün de gerçek anlamını yitirerek birleşik sözcüğün bitişik yazıldığını görüyoruz.

Advertisement
ÖRNEKLER:
  • Demirbaş
  • Aslanağzı
  • Samanyolu
  • Açıkgöz

2. Ses Düşmesi Yoluyla Birleşme:

Bazı iki sözcük birleşirken ünlü bir ses veya hece düşmesinin olduğunu görürüz.

ÖRNEKLER
  • Kahve altı —> kahvaltı
  • Pazar ertesi —> pazartesi
  • Pek iyi —> peki

3. Tür Değiştirmesiyle Meydana Gelen Birleşme

Birleşme sırasında bazen her iki sözcük, bazen de biri tür değiştirir.

ÖRNEKLER
  • Gecekondu (gece ve kon-)
  • Bilirkişi (bil- ve kişi)
  • Kaptıkaçtı (kap- ve kaç-)

UYARI: Birleşik sözcükler anlam yönünden oluşup kalıplaştığı gibi biçim yönünden birleşik sözcüklerin kalıplaştığını söyleyebiliriz.

Biçim yönünden birleşik adların kalıplaşmasını şöyle sıralayabiliriz.

1. Belirsiz ad tamlaması kalıbında birleşik adlar.
ÖRNEKLER
  • Rumeli
  • Kadınhanı
  • Akdağmadeni
  • Hanımeli
  • Ateşböceği
  • Devekuşu
  • Ayakkabı
2. Takısız ad tamlamasıyla meydana gelen birleşik adlar.
ÖRNEKLER:

Demirbaş Anneanne Anayasa

3. Sıfat tamlamasıyla meydana gelen birleşik adlar.
ÖRNEKLER
  • Karadeniz
  • Yenişehir
  • Çukurova
  • İncesu
  • Açıkgöz
  • Delibaş
  • Düztaban
4. Bir adla bir fiilin birleşmesinden meydana gelen birleşik adlar.
ÖRNEKLER
  • Gecekondu
  • İmambayıldı
  • Kuşkonmaz

B. BİRLEŞİK FİİLLER

1. KURALLI BİRLEŞİK FİLLER

a. Yardımcı Fiillerle Kurulan Birleşik Filler:

1) Ad ve ad soylu bir sözcük (etmek, eylemek, olmak, kılmak) yardımcı fiillerinden biri siyle birleşirken ad veya ad soylu sözcükte ses tekrarı veya ses düşmesi olursa bitişik yazılır.

Advertisement
  • af etmek — affetmek
  • zan eylemek — zanneylemek
  • red olmak — reddolmak
  • seyir etmek — seyretmek
  • kayıp olmak — kaybolmak
  • emir etmek — emretmek

2. Yardımcı fiillerle birleşen ad veya ad soylu süzcükte ses tekran veya ses düşmesi olmazsa ayn yazılır.

ÖRNEKLER:

söz etmek arz eylemek kul olmak yarış etmek nazar etmek deli olmak rica etmek

b. Özel Birleşik Fiiller.

İki fiilin özel bir şekilde birleşmesiyle meydana gelir. İki fiil birleşirken aralarına (ı, i, u, ü, a, e) ünlülerinden birisini alarak kalıplaşır. Birleşme sırasında ikinci fiil gerçek anlamını yitirir. Böylece birinci fiil yeni anlam özellikleri kazanır. Özel birleşik fiillerin başlıcaları şunlardır:

1. Yeterlilik fiili: Herhangi bir fiilden sonra getirilen “bilmek” fiiliyle yapılır. “Gücü yeterli olmak” anlam ayırtısını kazanır.

ÖRNEKLER:
  • seç-e-bilmek —- seçebilmek
  • anla-y-a-bilmek —- anlayabilmek

2. Tezlik fiili: Fiil tabanına “vermek” fiilinin getirilmesiyle oluşur. Hareketin çabuk yapılışını anlatır.

ÖRNEKLER:
  • çık-ı-vermek — çıkıvermek
  • geç-i-vermek — geçivermek

3. Süreklilik fiili: Hareketin sürmekte olduğunu anlatır, “kalmak, gelmek, durmak” filleri fiillerden birisine getirilerek yapılır.

ÖRNEKLER:
  • gid-e-durmak — gidedurmak
  • uyu-y-a-kalmak —- uyuyakalmak
  • sür-e-gelmek — süregelmek

4. Yaklaşma fiili: Birleşik fiile “hemen hemen, az kalsın” anlamını katar. Herhangi bir fiile “yazmak” fiilinin getirilmesiyle kalıplaşır.

ÖRNEKLER:
  • düş-e-yazmak — düşeyazmak
  • öl-e-yazmak — öleyazmak

5. İsteklenme fiili: Herhangi bir fiile “-esi veya -eceği gelmek” fiili getirilerek kalıplaşır. Birinci fiile “isteklenme, arzulama” anlamı katar.

ÖRNEKLER:
  • gör-esi-gelmek —- göresigelmek
  • yat-ası-gelmek —- yatasıgelmek
  • yi-y-eceği-gelmek — yiyeceğigelmek

2. ANLAMCA KAYNAŞMIŞ BİRLEŞİK FİİLLER:

Ad ve ad soylu sözcüğün bir fiille birleşmesiyle meydana gelir. Anlamca kaynamış birleşik fiillere, yardımcı fiillerin (etmek, eylemek, olmak, kılmak) dışında fiiller kullanılır. Sözcüklerin her ikisi veya ad soylu sözcüğe gelen fiil gerçek anlamını kaybederek mecaz anlam kazanır. Böylece sözcükler deyimleşir. Deyimler iki yolla oluşur.

a. Anlamca yarı kaynamış birleşik fiiller:

Ad ve ad soylu sözcüğün anlamını koruyarak fiilin anlamını yitirmesiyle meydana gelen birleşik fiillerdir.

ÖRNEKLER
  • haber uçurmak
  • birbirini yemek
  • haber salmak
  • yas tutmak

b. Anlamca tam kaynamış (mecazlaşmış) birleşik fiiller: İster ad ve ad soylu sözcük olsun isterse fiil olsun gerçek anlamlarını kaybederek mecaz anlam kazanırlar. Yani deyimleşirler.

Advertisement
ÖRNEKLER:
  • burnunu sokmak
  • yan çizmek
  • ağzını aramak
  • balon uçurmak
  • baltayı taşa vurmak
  • hesabını görmek


72 yorum

  1. çok teşekkürler işime çok yaradı saolben sınavdan 85 aldım allah sizden razı olsun çok şükürr

  2. çok teşekkürler sınavdan 95 aldım. bence çok detaylı bir şekilde anlatmışsınız . Sizin sayenizde sözlü notum da yüz olacak.YİNE çok TeŞeKüRlEr.

Leave A Reply