Büyük Buhran (1929 Dünya Ekonomik Bunalımı) nedir? Büyük buhran ne zaman başlamış, nasıl bitmiştir, etkileri, nedenleri ve sonuçları nelerdir?
1929 Büyük Buhran
1929’da başlayan ve 1930’lu yıllar boyunca devam eden ekonomik buhrana verilen isimdir. Hacmi, kapsama alanı ve süreci itibarıyla modern dünyanın en ağır ekonomik buhranıydı. Mali piyasalarda baş gösteren büyük bir panik, haftalar içinde reel sektöre yansıdı. Zengin, fakir, yaşlı, genç demeden herkesi on yılı aşkın bir süreyle perişan eden ekonomik çöküntüyü tetikledi. Buhran, Kuzey Amerika ve Avrupa’yı merkez almasına rağmen dünyanın geri kalanını, özellikle de sanayileşmiş ülkeleri etkiledi.
Dünyayı etkileyen ekonomik krizin nedenleri I. Dünya Savaşı sonrasında şekillenmeye başladı. Savaş sonrasında yaşadıkları değişimlerle dünya ekonomisini etkileyen devletler Amerika, İngiltere ve Almanya’ydı.
Amerikalılar I. Dünya Savaşı’nın acılarını geride bırakıp yeniden yapılanmaya girişti. Baş döndürücü bir teknoloji ve üretim patlaması yaşanıyordu. Otomotivden, enerjiye kadar akla gelebilecek her sektörden her gün yeni bir buluşun haberi geliyordu. Sanayiciler kazançlarını yeni fabrikalara, yeni makinelere, yeni işçilere yatırıyorlardı. Ücretler de tüketim de artıyordu.
Borsa devamlı yükseliyordu. 1920’li yıllara Amerikalılar en yaratıcı yıllar anlamına gelen “Kükreyen Yirmiler” ismini takmışlardı. Bu tanım sadece hızla büyüyen ekonomiyi değil radikal bir biçimde değişen yaşam biçimlerini de ifade ediyordu. Ülke 1924-1929 yılları arasında bir istikrar devresi geçirdi.
Yeni gelişen endüstrilere talebin fazla olması borsanın değişken olmasına sebep oldu. 1928 yılında, Amerika diğer ülkelere verdiği kredileri New York Borsası için geri çekmek durumunda kaldı.
İngiltere’nin savaş sonrasında Amerika’dan aldığı borçla ve yeniden kurduğu altın standardıyla pound değer kazandı ama ihracatı azaldı. Daha az ihracat, daha fazla altının dışa akımı da yeniden borçlanmaya neden oldu.
Ekonomisi durma noktasına gelen Almanya, Amerika’nın savaş sonrasında geri istediği tazminat sorununa çözüm olarak para basmayı denedi. Bu para Amerika tarafından kabul edilmediği gibi Almanya’da hiperenflasyona neden oldu. Tazminat sorunu, 1924 yılında Amerika’nın önerdiği “Dawes Planı” ile çözülmeye çalışıldı. Plana göre Amerika, Almanya’ya yeniden yapılanması için kredi verecek, yapılanmasını tamamlayan Almanya zamanla tazminatı ödeyecekti.
Kaynak: commons.wikimedia.org 1931’deki başarısızlığının ardından New York’ta Bank of United States’in dışındaki kalabalıklar
BUHRANIN NEDENLERİ
- 19. yüzyıl sonlarında farklı kapasitelerde birçok şirket mevcut iken savaş sonrasında küçük şirketlerin birleşerek tekeller oluşturması
- Amerikan Başkanı Hoover’in ekonomi alanındaki tecrübesizliği ve uyguladığı ekonomi politikasında devlet müdahalesini uygun görmemesi (“Laissez-faire” yani devletin elini ekonomiden tamamen çekmesi)
- Amerikan Hükümetinin parada altın standardına bağlı kalmakta ısrar etmesi
- Altına bağlı olmayan para basmayı reddetmeleri sonucunda piyasada para bulunmayınca ekonomik faaliyetlerin durup reel sektörün küçülmesi ve bunun sonucunda işsizliğin artması
- Gelir dağılımında dengesizliğin ortaya çıkması
- Amerika’nın dünyadaki net kreditör (kredi açıcı) devlet olması ancak hesapsızca verdiği kredileri geri alamaması
- Amerika’nın I. Dünya Savaşı sonrası Almanya ve İngiltere’den tazminatları altın olarak talep etmesi (iki devlet de mal-hizmet olarak tazminatı ödemeyi denedi. Bu durum Amerika’nın kendi mal ve hizmet sektörüne zarar verdi.)
- Bankacılık sektöründe sermaye esaslarını, rezerv ve kredi oranlarını belirleyen yasaların olmaması
- Para akışında sorunların yaşanması
Görünen Neden: New York Borsası 1928’den 1929’a kadar giderek artan ve kazanç sağlayan durumda iken 3 Ekim 1929 ‘da durdu, bazı büyük şirketlerin hisse senetleri düştü.
21 Ekim 1929’da yabancı yatırımcılar ellerindeki hisse senetlerini elden çıkarınca düşüş hızlandı. 24 Ekim 1929 Perşembe günü borsa dibe vurdu. Bu gelişme dünyada “Kara Perşembe” olarak anılmaktadır.
Gelişme
“Kara Perşembe”de 4 milyar 299 milyon dolar yok oldu. Duruma direnemeyen dört bin kadar banka battı, binlerce insanın mal varlığı yok oldu. İnsanlar açlığa sürüklendi ve sebze meyve yetiştirip satarak yaşamaya çalıştılar. Piyasadaki para bir anda yok olduğu için insanlar ihtiyaçlarını karşılamada takas yoluna giderek değiş tokuş sistemine geri döndüler.
Amerika’da Hoover’in yerini ekonomik sistemde köklü değişimler vadeden Fraklin Roosevelt aldı. 1930-1937 yılları arasında “New Deal”ı uyguladı. Üretimde ve çalışma saatlerinde kısıtlamaya gidildi ise de devletin müdahalesi ekonomiyi canlandıramadı, plan başarılı olamadı. Amerika ekonomisi ilk kez devlet müdahalesine maruz kaldı. Amerika’da ilk kez merkez bankası kuruldu ve özel sektörün ilgilenmediği yatırımları devlet yaptı.
SONUÇLARI
- Sanayi şehirleri etkilendi, işsiz ve evsiz insanların sayısı arttı.
- Birçok ülkede madencilik ve inşaat sektörleri durdu.
- Tarım ürünleri fiyatları düşünce çiftçi ve köylü nüfusu da olumsuz etkilendi.
- Bireylerin ruh sağlığı, aile yapıları olumsuz yönde etkilendi, sosyal sorunlar arttı.
- Buhranın etkileri II. Dünya Savaşı’na kadar yaklaşık on yıllık devam etti.
- Buhranı yenerek tam istihdama ulaşan ilk devlet Almanya oldu (Benimsediği Counter-trading modeli, yani serbest döviz transferi olmaksızın malın malla değişimini gerçekleştirmesidir.).
