Büyüme ve gelişmeyi etkileyen faktörler nelerdir? Büyümeye etki eden unsurların özellikleri, hakkında bilgi.
Büyümeyi Etkileyen Faktörler
Büyüme ve gelişme aşağıdaki faktörlerin etkisi altında bulunur.
Genler
Her çocuğun büyüme örneği, büyüme oranı, boyunun maksimum düzeye ulaşma zamanı ve hızı, kemik ve cinsiyet yönünden olgunlaşması genlerle tayin edilmektedir. Kan grubu, göz rengi, saç rengi de yine genlerle transfer olur. İkizler üzerindeki çalışmalar bu konuyu aydınlatmakta yararlı olmuştur. Tek yumurta ikizleri, çift yumurta ikizlerine, ya da ikiz olmayan kardeşlere kıyasla birbirlerine daha çok benzer özellikler gösterirler. Bununla beraber genetik yönünden her şeyi sınıflamak ve önceden söyleyebilmek olanağımız yoktur. Bir çocuğun normalin üstünde giden büyüme örneğini incelerken bunu anne ve babasınınki ile de kıyaslamalıdır. Çocukluğun ilk yıllarında bu tip araştırmalar oldukça zordur. Doğum ağırlığı çocuğun ileride vücut ölçüleri hakkında bir bilgi veremez.
Irk
Bir çocuğun büyüme örneğini etkileyen genetik ve beslenme gibi bazı çevre faktörlerinin yanı sıra ırkın da etmen olduğu kabul edilmektedir. Siyah ırk çocuklarının doğum ağırlıkları beyazlara kıyasla daha azdır, fakat hayatın ilk yılında beyazlardan daha hızlı fizik ve psiko-motor gelişim gösterirler. Öte yandan bazı küçük yapılı ırklardan olan çocuklar farklı çevrelerde büyütüldüklerinde büyüme hızlanmaktadır. Kalifornia’daki Japon çocukları Japonya’dakilere kıyasla daha iridir. Bu bize farklı ırklardan gelen insanların ayrı çevrede yaşamaları sonucu ırk faktörünün ortadan kalktığını göstermektedir.
Cinsiyet
Kızlar doğumda erkeklerden daha olgun düzeydedirler ve daha hızlı büyür, olgunlaşırlar. Motor gelişim motor koordinasyon yönünden daha ileridedirler. Fakat genellikle oyun çocukluğu çağında büyüme örneklerinde kız ve erkekler arasında büyük bir fark yoktur. Pübertede büyüme ve gelişme kızlarda erkeklerden iki yıl önce hızlanır ve aradaki fark belirgin hale gelir. Fakat iki yıl sonra erkeklerde büyüme birden hızlanır ve androjenlerin boy uzamasına aşırı etkisi ile bir kaç yıl daha sürer. Bu da onların aynı yaştaki kızlardan çok defa daha uzun boylu olmalarını sağlar.
Genellikle kızlar erkeklere kıyasla çevre faktörlerine daha dirençlidir.
İç Salgı Bezleri
Hipofiz ön lobu, tiroid, adrenaller ve gonadların hormonları büyüme ve gelişme üzerinde hızlandırıcı etki yaparlar. İç salgı bezlerinden çoğu doğumdan önce aktif hale gelirler. Hipofiz hücrelerinin salgısının sekizinci haftada başladığı saptanmıştır. Fötüsün büyümesi ve gelişmesi üzerine en önemli etki hipotalamo-hipofizer eksenin gelişimi ile yirminci haftaya doğru olmaktadır. Bir çocuğun erkek veya kız oluşu kuşkusuz döllenmede tayin edilmiştir. Bununla beraber 6-7’nci haftalarda kadar her ikisi de cinsiyet yönünden aynı yapı ve görünümdedirler. Ancak 9 ncu haftada farklılaşırlar, ovaryum ve testisler ayırt edilebilir ve organlar kız ya da erkek oluşuna göre gelişmeye başlar. Bununla beraber bundan çok erken haftalarda amnion sıvısı incelenerek cinsiyet tanımlanabilir.
Gebeliğin son haftalarında anneden geçen hormonlar özellikle östrojen fötüsü etkiler. Buna bağlı olarak bazen yenidoğanda her iki cinste de genital organlarda şişme, meme bezlerinde büyüme, bazen süt salgılaması görülür.
Oyun çocukluğu çağında adrenal ve gonadal hormonların salgılanması fazla sayılmaz. İç salgı bezlerinin aktivitesi somatik büyümeye yönelmiştir. Her iki cinste de başlıca morfolojik değişim linear büyümedir. Büyüme için hipofiz ön lobundan salgılanan büyüme hormonunun da ilk bir iki yılda çok fazla önemli olmadığı zannedilmektedir. Hipofizer cüceler de ilk 1-2 yıl normal görünürler. Büyüme hormonu hücre metabolizmasına direkt etki eder ve amino asit, glukoz ve serbest yağ asitlerinden yararlanmayı sağlar. Karaciğerden salgılanan somatomedin adı verilen bir faktör kıkırdak dokusuna büyüme hormonunun etkili olmasını sağlar. Kemik uzunlamasına büyür ve olgunlaşır. Somatomedinler büyüme hormonunu düzenleyen faktörlerdir.
Tiroidden salgılanan tiroksin hormonu fötal periyoddan itibaren büyüme irin yardım eder. Ayrıca beyin, diş, kemik gelişimi için gerekli bir hormondur. Kretenlerin kemik yaşı da geridir, tiroksin tedavisi ile gelişme ilerler. Tiroid hormonu normal enerji metabolizması için gereklidir. Büyüme hormonu değildir. Fazla olarak tiroid hormonu verilirse linear büyüme pek az artar, kemik maturasyonu hızlanır ve metabolizma tehlikeli artış gösterir.
Tiroksin hormonu kemik gelişimini püberteye kadar devam ettirir fakat olgunlaşma henüz tamamlanmamıştır. Püberte sırasında hipotalamusdan alınan emir ile hipofiz bezinden tropik hormonlar salgılanmaya başlar. Gonadotrop hormonunun etkisi ile androjen ve östrojen hormonlarının gonatlardan salgılanması artar ve bunların uyarımı ile uzun kemikler büyür ve olgunlaşırlar.
Testosteron ve diğer androjenler adele hücrelerinin artışını sağlar. Kemik uzaması ve olgunlaşmasına etki yapar. Androjenler kemik olgunlaşmasına daha fazla etkindirler. Androjenlerin uyarıcı etkisinin daha fazla olması nedeniyle delikanlılık çağında kızlara nazaran erkekler daha iri yapılıdır.
Her iki hormon cinsel olgunlaşma da uyarıcı etki yapar. Bu hormonlar yalnız uzun kemiklerin epifiz kıkırdak hücrelerini uyararak kemik uzamasını sağlamakla kalmayıp aynı zamanda 20-22 yaş arası en son kemikleşme alanının da tamamlanıp epifizlerin kapanmasına sebep olur ve böylece büyüme durur. Östrojenler pelvisin genişlemesine yardım ederler. Testosteron kadar kemiğin uzamasına etki yapmazlar. Ancak kemik maturasvonunu etkilerler. Böylece kızlar erkeklerin aksine ulaşabilecekleri nihai boya çabuk ulaşırlar ve boyca adolesan dönemindeki ani uzama daha az orandadır.
Beslenme
Beslenmenin büyüme ve gelişme üzerindeki etkisi çok eskiden beri bilinmektedir. Çocuk sağlığı ve gelişimi üzerinde yapılan bir çok çalışmalar protein alımı ile büyüme arasında bir bağlılık olduğunu ortaya koymuştur. Proteinli besinler kemiklerin uzaması ve iskeletin olgunlaşması yönünden çok önemlidir.
Sosyo-ekonomik Etmenler
Büyüme ve gelişme için beslenme kadar çevre koşullarının, aylık gelir ve kültür düzeyinin rolü büyüktür. Aynı yaştaki işçi çocuklarıyla kazancı daha iyi aile çocuklarının büyüme ve gelişmeleri arasında büyük farklar bulunmuştur.
Aile Tipi
Geniş aile tipinde beslenme fazla bölünme nedeniyle yetersiz kalmaktadır. Birçok ülkelerde çok çocuklu ailelerde çocukların büyüme hızlarının yavaş olduğu rapor edilmiştir. Geliri fazla fakat aile tipi geniş olan topluluklarda da durum aynıdır.
Geçirilen Hastalıklar
Kronik hastalıklar büyümeyi duraklatır. Fakat kısa süreli akut hastalıkların pek etkisi görülmez. Uzun süreli hastalığın ya da beslenme bozukluğunun ortadan kalkmasıyla çocuklarda sabit kalan bir duraklama periyodundan sonra büyüme birden hızlanır, koşullar iyi olursa yine kendi büyüme örneğine dönebilir.
Hastalıklar karşısında büyüme kompetanlarının cevabı değişiktir. Vücut ağırlığı en labil olanıdır, bir hastalık sırasında hemen ağırlık kaybı görülür, boy uzaması daha dirençlidir. En dirençli olan da kemik yaşıdır. Bu bize malnütrisyonlu çocukların daima zayıf, kısa boylu fakat çok defa kemik yaşlarının pek fazla geri olmamasının nedenini açıklar.
Genel Büyüme örnekleri
Büyüme döllenmeden fiziksel olgunluğa kadar devam eden sürekli bir olaydır. Vücutta devamlı bir değişimle beraber seyreder. Büyüme çocukluk çağı boyunca ne sayı itibarıyla durağan ne de üniformdur. Hızlı büyüme prenatal dönem ve doğumdan sonra ilk 3 ay ve püberte döneminde görülür. Bu dönemler arasında büyüme yavaştır. Bu nedenle çocuklar bir yaş altında her ay, sonra daha seyrek olarak kontrol edilmelidir.
