Çok Partili Hayata Geçiş Denemeleri, Yaşananlar (Maddeler Halinde Özet)

Cumhuriyetin ilanından ve 1924 anayasasının kabulü sonrası çok partili hayata geçiş çabaları ve bu dönemde yaşanan olaylar hakkında maddeler halinde bilgiler.

PARTİLER VE ÇOK PARTİLİ DÖNEME GEÇİŞ ÇABALARI

Mustafa Kemal hemen her durumda kurul ve meclislerin kararlarına dayanmış ve böylece ulusal iradeye olan bağlılığını her fırsatta göstermiştir. En kritik durumlarda bile sorunları oylama yoluyla çözerek demokrasiye bağlılığım sürdürmüştür.

• a. İlk TBMM’de siyasal partiler yoktu. Ortam, siyasi partilerin oluşmasına elverişli değildi.
• b. Temel amaç olan “vatanın kurtuluşu” Sivas Kongresi’nde kurulan Anadolu ve Rumeli Müdafai Hukuk Cemiyeti öncülüğünde gerçekleştirilmişti.
• c. Milletvekillerinin çoğu bu cemiyetin üyesiydi ve bunlar M. Kemal’in çevresinde kenetlenmişlerdi. Bunlara “Birinci Grup” deniliyordu. Bu grubun karşısında olanlara da “İkinci Grup” deniliyordu. Bu gruptakiler Mustafa Kemal’in güçlenen siyasal otoritesine karşı çıkıyor ve Mustafa Kemal’in görüşlerini hayli ileri buluyorlardı.
• d. Saltanatın kaldırılması ikinci Grup’ta toplananların sayısını biraz daha arttırdı.
• e. Mustafa Kemal, gerçekleştireceği inkılaplar için güçlü ve disiplinli bir gruba ihtiyacı olduğunu düşünerek bir siyasal parti kurma gereği duydu.
• f. Bu amaçla II. TBMM’nin seçimlerinden önce yeni Türk Devleti’nin ilk siyasi partisi olan Halk Fırkası’nı kurdu (9 Ağustos 1921)
• g. Halk Fırkası seçimlerde büyük başarı sağladı.
• h. Böylece Mustafa Kemal, bu partiye dayanarak önemli inkılâplar gerçekleştirdi.

Cumhuriyet’in ilanından sonra bu partinin adı, Cumhuriyet Halk Fırkası olarak değiştirildi.

TERAKKİPERVER CUMHURİYET FIRKASI

• • Yurdun kurtarılmasında aynı saflarda çarpışanlar, sıra yeniliklere gelince değişik tutumlar içine girmeye başladılar. Geri bir toplumu, çağdaş bir düzeye getirmeyi amaçlayan atılımlar kimi çevrelerce tepki ile karşılandı.
• • Bunlar, devletçiliğe ve inkılâpçılığa şiddetle karşıydılar. Bu durum, Halk Fırkası içindeki ve dışındaki güçlerin birleşmesiyle yeni bir partinin ortaya çıkmasına yol açtı.
• • Böylece, yeni Türk Devleti’nin 2. siyasi partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kuruldu. (17 Kasım 1924)
• • Partinin başkanlığına Kâzım Karabekir Paşa getirildi. Dr. Adnan (Adıvar) Bey ile Rauf (Orbay) Bey, Ali Fuat (Cebesoy) parti kurucuları arasındaydı.
• • Parti, cumhuriyetçi, liberal ve demokrasi yanlısı olduğunu belirtmekteydi. Ancak partide saltanat ve hilafet yanlıları toplanmıştı.
• • Partinin, Meclis’te üyeleri azdı ama bu üyelerin Meclisteki çıkışları ve davranışları ülkede yeniliklere karşı olanları cesaretlendirdi ve birçok karışıklığın çıkmasına neden oldu.
• • Partinin kuruluşundan kısa bir süre sonra Doğu’da Şeyh Sait Ayaklanması patlak verdi.

Bu ayaklanmanın çıkmasında rolü olduğu saptanan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası; hükümet tarafından Takrir-i Sükun Yasası’na dayanılarak kapatıldı. (5 Haziran 1925)

Ordunun Siyasetten Ayrılması

Bu partinin kurulmasından sonra ordunun politikaya âlet edilebilme ihtimali belirdi. Çünkü o dönemde komutanlık ile milletvekilliği bir kişide birleşebiliyordu.

• • Kendisine karşı bir hareketin yapılacağını sezmiş olan Mustafa Kemal, kendine bağlı komutanlara, milletvekilliğinden ayrılmalarını ve orduya dönmelerini söyledi. Komutanlar bu isteği yerine getirdiler.
• • Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kurucularından Kazım ve Ali Fuat paşalar da görevlerini yeni atanan komutanlara teslim ettikten sonra Meclis’e kabul edildiler.

Bundan sonra, bir kişinin hem asker hem milletvekili olamayacağı kabul edildi. Böylece ordu siyasetten ayrılmış oldu.

MUSTAFA KEMAL’E SUİKAST GİRİŞİMİ (16 Haziran 1926)

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılması ve Şeyh Sait İsyanı‘nın bastırılması üzerine Mustafa Kemal karşıtları bu sefer doğrudan doğruya kendisini hedef alarak O’na bir suikast hazırladılar. Suikast, Mustafa Kemal’in İzmir’e gelişi sırasında yapılacaktı. Bir rastlantı sonucu Mustafa Kemal’in gelişi gecikince durumdan kuşkulanan suikastçilerden biri, olayı İzmir valisine ihbar etti. Araştırma sonunda suikasti düzenleyenlerin Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası mensuplarından bazıları ile, eski İttihat ve Terakkici’ler olduğu ortaya çıktı.

İzmir ve Ankara’da kurulan İstiklâl Mahkemeleri, suçluları gerekli cezaya çarptırdılar. Bu olaydan sonra Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’ndan arta kalmış bir azınlık milletvekili grubu ile Meclis dışında toparlanmaya çalışan eski İttihatçi kadrolar tasfiye edildi.

SERBEST CUMHURİYET FIRKASI

Mustafa Kemal, Cumhuriyetin ilanından sonra çok partili demokratik hayata geçmek için fırsat kollamış ancak tek partili yönetimin sürdürülmesinde birçok bakımdan zorunluluk görülmüştür.

• a. İnkılâpların yerleşmesini sağlama,
• b. Halkın belli bir siyasi olgunluğa erişmesini bekleme,
• c. Kalkınma yolundaki gelişmeleri hızlandırma,
• d. Ulusal birlik ve bütünleşmeyi çabuklaştırma

gibi nedenlerle tek partili yönetimin sürdürülmesinde yarar görülmüştür.

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası deneyiminin başarısızlıkla sonuçlanması üzerine çok partili siyasi hayata geçme kararı bir süre ertelenmiş ve 1930’da yeni bir denemeye girişilmiştir.

• • 1929 dünya ekonomik bunalımı Türkiye’yi de etkilemişti.
• • Düşen tahıl fiyatları nedeniyle köylü perişan haldeydi.
• • Sık sık düşen ücretler ve ağır iş koşulları nedeniyle işçiler için hayat çekilmez durumdaydı.
• • Takrir-i Sükun Kanunu ile ülkede mutlak bir sessizlik egemendi.

Serbest Cumhuriyet Fırkası, bu ortam içinde doğdu. Uygulanagelen politikaları, özellikle devletçilik politikasını, eleştiren bir grup milletvekili, liberal bir ekonomi politikası uygulanmasını istiyordu. Bu grup Mustafa Kemal’in teşvikiyle Serbest Cumhuriyet Fırkası’nı kurdu (12 Ağustos 1930)

Fırka’nın başkanlığına eski başbakanlarından Fethi Okyar getirildi.

Kurucular arasında Atatürk’ün en yakın arkadaşları hattâ kızkardeşi Makbule Hanım da vardı.

Parti Neler İstiyordu?

• • Ekonomide liberalizmin uygulanması,
• • Vergilerin azaltılması,
• • Bayındırlık hizmetleri ve demiryolları gibi yatırımların tek bir kuşağa yüklenmemesi
• • Yabancı sermayenin kabul edilmesi, Özel girişimin esas tutulması,
• • Tekellerin kaldırılması, bürokrasinin azaltılması,
• • Tek dereceli seçimlerle kadınlara seçme ve seçilme hakkının tanınması,
• • Çalışma ve fikir özgürlüğü, Halkın yönetime katılması, yöneticilerin denetlenmesi…

Sonraki Gelişmeler

• Parti kısa sürede geniş bir taban buldu ve iktidara alternatif hale geldi.
• Fethi (Okyar) Bey’in İzmir’e yaptığı gezi ve bu gezide çıkan büyük olaylar partinin, sanıldığından çok daha büyük bir gelişme içinde olduğunu gösterdi.
• Bunun üzerine Serbest Cumhuriyet Fırkası, iktidara karşı daha sert bir muhalefet yapmaya başladı.
• Kısa bir süre sonra parti adına yaratılan hava, yeni rejimin temel esaslarını tehdit eder duruma geldi.
• Olayların tehlikeli bir biçimde geliştiğini gören deneyimli devlet adamı Fethi Bey, Mustafa Kemal’le karşı karşıya gelmek de istemediğinden 17 Kasım 1930’da partiyi feshetti.

Böylece, çok partili siyasi hayata geçme denemelerinden ikincisi de başarısızlıkla sonuçlandı.

MENEMEN OLAYI (23 Aralık 1930)

Serbest Fırka’nın kurulması ile cesaretlenen gericiler Ege bölgesinde etkinliğe geçmişlerdi. Nakşibendi tarikatından Derviş Mehmet ve müritleri kendilerine katılan bir kısım halkla beraber Menemen kasabasını bastılar. Bu hareketlerini önlemeye çalışan Asteğmen Kubilay’ı şehit ettiler. Bu olay karşısında Mustafa Kemal’in davranışı çok sert oldu. İsyancılar yakalanarak şiddetle cezalandırıldılar. Yurdun çeşitli yerlerinde mitingler düzenlenerek bu olay şiddetle protesto edildi.

Sonuç

Bu olay, laik Cumhuriyete yönelik 2. büyük ayaklanmadır ve henüz çok partili ortama geçiş için gerekli koşulların oluşmadığım göstermiştir.