Cumhuriyetin ilanı sonrası ekonomi alanında yapılan yenilikler ve değişikliklere genel bir bakış. Yeni kurulan cumhuriyetin ekonomisini düzeltmek için yapılan çalışmalar.
EKONOMİK ALANDAKİ GELİŞMELER
• Kapitülasyonlar nedeniyle Osmanlı ülkesi yabancıların açık pazarı haline gelmiş, yerli sanayi fide halinde iken kurutulmuştu.
• Kurtuluş Savaşı’ndan sonra kurulan yeni devletin ekonomik durumu hiç de iç açıcı değildi. Geri ve ilkel bir tarımsal yapı ile ilkel bir ticaret düzeni vardı. Sanayi ise yok denecek durumdaydı.
• Siyasal bağımsızlığın, her şeyden önce ekonomik bağımsızlığa dayandığını çok iyi bilen Mustafa Kemal, yeni devleti ekonomik yönden güçlü hale getirme yolunda ilk günden beri çalışmalar başlatmıştı. TBMM, ekonomi politikasını saptarken işlerini birbirinden ayırmaksızm bir bütün olarak ele aldı.
TBMM 1 Mart 1922’de ekonomi politikasının esaslarını şöyle saptamıştı :
1. Kapitülasyonlar nedeniyle geri kalmış olan sanayii canlandırmak ve modern araçlarla donatmak.
2. Ormanlarımızı iyi halde bulundurmak ve ormanlarımızdan en iyi şekilde yararlanmak.
3. Kamu çıkarlarını doğrudan ilgilendiren kuruluşları ve ekonomik girişimleri gücümüz oranında devletleştirmek.
4. Madenlerimizi işletmek ve bu hususta çalışmak isteyen sermayeyi gözetmek.
5. Başta tarıma dayalı sanayi olmak üzere diğer sanayinin de her türlü gözetimini ö-nemle dikkate almak, bütçeyi her şeyden önce ekonomik yapıyla uyumlu duruma getirmek.
İZMİR İKTİSAT KONGRESİ (17 Şubat 1923)
Yeni Türk devletinde izlenecek ekonomik politikayı saptamak amacıyla hemen her meslek kuruluşunun temsilcilerinin katılımıyla toplandı.
Kongrede, Misak-ı İktisadi kabul edildi. Bu ekonomi andına göre; ulusal bağımsızlığın ancak ekonomik bağımsızlıkla sağlanabileceği kabul ediliyor ve ulusal bağımsızlığımızdan hiçbir ödün verilmeyeceği belirtiliyordu.
Kongrenin ana amacı ulusal bir girişimci sınıf yaratmaktı.
Bu amaçla;
1. koruyucu gümrük tarifeleri,
2. özel girişime ucuz krediler sağlanması ve bunun için bir devlet bankasının kurulması,
3. yetersiz olan sermayenin teşviki,
4. sanayinin geliştirilmesi ve milli bankaların kurulması,
5. özel sektörün kuramadığı büyük işletmeleri devletin kurması,
6. yabancı tekellerden kaçınılması,
7. iş erbabına işçi denilmesi ve sendika kurma hakkının tanınması
gibi temel ilkeler saptandı.
• 1933’te ilk beş yıllık kalkınma planı kabul edildi. Henüz çok cılız olan özel girişimin sanayii yatırımlarını gerçekleştiremeyeceği anlaşılmıştı.
• Sanayii yatırımlarının devlet eliyle gerçekleştirilmesine başlandı. Böylece “devletçilik” ilkesi doğdu. Bu plan gereğince devlet bir çok tekstil fabrikası, deri, şişe ve cam fabrikası açtı.
• Madenleri işlemeye başladı.
• Bayındırlık alanında birçok girişimleri gerçekleştirdi.
Önemi
îzmir iktisat Kongresi, tarihimizde ilk defa ekonomik sorunların geniş boyutlu olarak tartışıldığı bir kongredir.
TARIMDA GELİŞMELER
Osmanlı Devleti döneminde köylü her türlü toprak gelirinin onda birini aşar vergisi olarak devlete veriyordu.
Devlet bu vergiyi genellikle doğrudan toplamıyor, bu hakkını açık artırma ile aracılara (mültezimlere) satıyordu.
Bir bölgedeki aşarı toplama hakkını satın alan aracı da kazanç sağlamak için halkın elinde ne varsa almaya çalışıyordu.
a. 17 Şubat 1925’te âşar kaldırıldı.
Böylece halkın sırtından çok ağır bir yük kalkmış oldu.
b. Köylünün; kredi, araç-gereç ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla Tarım Kredi Kooperatifleri kuruldu.
c. Bilimsel araştırmaların düzenli ve sürekli olabilmesi amacıyla Ankara’da Yüksek Ziraat Enstitüsü açıldı.
d. Topraksız köylüyü topraklandırmak amacıyla uğraşıldı hatta 1929’da bu konuda bir kanun da çıkarıldığı halde amaca uygun ve geniş kapsamlı bir toprak reformu yapılamadı.
TİCARET, SANAYİ VE MADENCİLİK
• Kapitülasyonlarla Türk ticaretine egemen olan yabancılar Rum ve Ermeni azınlıklar aracılığı ve ortaklıklarıyla tüm ticarî etkinlikleri ele geçirmişlerdi.
• Kapitülasyonların kadırılması ve gümrük düzenlemeleri sonucu ulusal ticaret canlanmaya başladı.
• 1924’te ilk özel Türk bankası olan İş Bankası kuruldu.
• 1926’da kabul edilen Kabotaj Kanunu’yla bize ait denizlerde gemi işletme hakkının yalnız Türklere ait olduğu belirtildi. (Kapitülasyonlar gereğince Türkler kendi denizlerinde ve kendi iskeleleri arasında gemi işletmiyorlardı.
Sanayileşme, ilk önce özel sektöre bırakıldı. Özel sektörün rahat çalışabilmesi için t Teşvik-i Sanayi Kanunu çıkarıldı. Fakat özel sektörde yeterli sermaye birikimi olmadığından bir süre sonra sanayileşme işini devlet üzerine aldı.
Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı başarı ile uygulanarak Malatya, Kayseri, Bursa dokuma Fabrikaları kuruldu. Bunları Paşabahçe Cam, Beykoz Deri, Gemlik Yapay ipek ve izmit Kağıt Fabrikaları izledi. 1939’da Karabük, Demir Çelik işletmesi açıldı.
• Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü (MTA) kurularak madencilik alanında bilimsel çalışmalara başlandı.
• Ulaştırma ve bayındırlık alanında
önemli gelişmeler sağlandı. Özellikle demiryolları alanında başarılı çalışmalar yapıldı. Bir yandan yeni demiryolları yapılırken öte yandan yabancı işletmelerin ellerindeki demiryolları millileştirildi.
Ayrıca, yabancı kuruluşların ellerinde bulunan çok sayıda işletme satın alınarak millileştirildi.
