Cümlede Özne ile Yüklem arasında nasıl bir ilişki vardır? Madde madde açıklamalı, örnekli anlatım.
CÜMLELERDE ÖZNE VE YÜKLEM İLİŞKİLERİ :
Cümledeki özne ile yüklem arasında gerek kişi ve gerekse nicelik (teklik – çokluk) bakımlarından uygunluk vardır.
1 — Cümlenin öznesi kişi bakımından tekil ise yüklem de tekil olur. (Ben çalıştım. Sen okudun mu? O geliyor mu?)
Cümlenin öznesi kişi bakımından çoğul ise yüklem de çoğul olur : (Biz çalıştık. Onlar yazlığa çıktılar. Siz gelecek misiniz?)
2 — Özneleri birden fazla olan cümlelerin yüklemlerinde birtakım özellikler göze çarpar :
a — Öznelerden bir tanesi tekil veya çoğul birinci kişi zamiri ise yüklem çoğul birinci kişi olur :
(O gece, iyi hatırlıyorum ben, Ahmet, Selma sinemaya gidiyorduk.)
(O gece, iyi hatırlıyorum biz, Ahmet, Selma sinemaya gidiyorduk.)
b — Öznelerden bir tanesi tekil veya çoğul ikinci kişi zamiri ise yüklem çoğul ikinci kişi olur.
O gece, iyi hatırlıyorum, sen, Ahmet, Selma sinemaya gidiyordunuz.
(O gece, iyi hatırlıyorum siz, Ahmet, Selma sinemaya gidiyordunuz.)
c — Öznelerden bir tanesi tekil veya çoğul üçüncü kişi zamiri ise yüklem çoğul üçüncü kişi olur.
(O gece, iyi hatırlıyorum o, Ahmet, Selma sinemaya gidiyordular.) (0 gece, iyi hatırlıyorum onlar, Ahmet, Selma sinemaya gidiyordular.)
ç — Öznelerinin her üçü de birinci, ikinci, üçüncü kişi zamiri ise yüklem birinci çoğul kişi olur :
(Ben, sen, o yarın maça gideceğiz.)
3 — Cümlenin, nicelik bakımından da öznesi üe yüklemi arasında uygunluk vardır. Genel olarak öznesi tekil bir cümlenin yüklemi de tekil olur :
Ahmet yola çıktı.
Öznesi çoğul olan bir cümlenin yüklemi de çoğul olur :
Çocuklar sokakta oynuyorlardı.
Ancak aşağıdaki durumlarda bu kuralın değiştiği görülür.
A — Bir cümlede özne tekil birinci kişi de olsa eğer övünme amacı güdülüyorsa “biz” zamiri kullanılır ve o takdirde yüklem de çoğul olur : “Biz, teslim olanın canına kıymayız. – Ö. Seyfettin” “Biz adamı perişan ederiz.”
B — Bir cümlede özne tekil birinci kişi zamiri de olsa alçak gönüllülük göstermek amacıyla çoğul birinci kişi zamiri kullanılır. O takdirde yüklem de çoğul olur.
“Komşu hatırı için bizler kul, kurban oluruz.” Ercüment Ekrem Talu
C — Öznesi ikinci tekil kişi zamiri olması gerekli cümlelerde ise ancak saygı ve nezaket göstermek için özne ikinci çoğul kişi zamiri olur. Böyle hallerde cümlenin yüklemi de çoğuldur.
Siz önden gidebilirsiniz. “Hazırlanınız ilk ameliyat sizinki.”
Ç — Cümlede sözü edilen kimse —yani özne— bir kişi bile olsa anlatıma saygı ve nezaket katmak amacıyle (onlar) zamiri kullanılır ve bu tür cümlelerin yüklemleri de çoğul olur :
“Cumhurbaşkanımız İstanbul’u şereflendirdiler.”
Beyefendi evde değiller mi?
4 — insan olan çoğul öznelerin yüklemleri yazanın ya da söyleyenin düşüncesine göre tekil veya çoğul olur :
Çocuklar çabuk yorulur.
“Yüksek tahtın etrafında büyük Boyar Reisleri, ünlü Voyvodalar dizilmişlerdi. – Ö. Seyfettin”.
Bu çoğul öznelerin fertleri teker teker değil de, bir bütün, bir toplum olarak düşünülüyorsa yüklem tekil olur :
a — Amerika’da işçiler grev yapmış,
b — “Kadınlar, hiç bir zaman kafasını meşgul etmezdi.”
c — Arkadaşlar onu kıskanırdı.
ç — Lokantacılar zam istiyor.
5 — Cümledeki özneler, çoğul hayvan veya çoğul bitki olursa cümlelerin yüklemleri tekil olur :
Kuşlar uçuşuyor.
Balıklar yüzüyor.
Yapraklar sarardı.
“Ellerime hamamböcekleri konuyor.”
6 — Bir cümlede özne, vücudumuzun organlarından birini gösteren çoğul bir kelime ise yüklem tekil olur :
Bacaklarım ağrıyor.
Gözlerim artık görmüyor.
Ellerim titriyor.
7 — Eylem bildiren çoğul öznelerin yüklemleri tekil olur :
İşlerimiz çoğaldı.
Koşular başladı.
Yediklerimiz burnumuzdan geldi.
8 — Özneleri çoğul cansız varlık olan cümlelerin yüklemleri tekil olur:
“Sarıyer denildi mi akla sular gelir.”
“Sular öyle temiz ki annemin yüzü gibi.”
9 — Zaman adlarını gösteren çoğul öznelerin yüklemleri tekil olur :
Dakikalar ilerliyordu. Aradan aylar, yıllar geçmişti.
10 — Özne olan topluluk adlan (-ler) ile çoğul yapılmamışsa bu tür cümlelerin yüklemleri tekil olur :
Bölük adi adımlarla yürüyordu.
-Sürü yaylaya doğru yola çıktı.
— “Millet fakr ü. zaruret içinde harap ve bitap düşmüş olabilir.”
11 — “Var, yok” kelimeleriyle kurulan cümlelerin özneleri —çoğul da olsa— yüklemleri daha çok tekil olur :
Okulda müfettişler var. – Sinemada kimsecikler yoktu.
12 — Özneleri çoğul bitki, çoğul hayvan ve çoğul cansız varlık olan cümlelerin yüklemlerinin çoğul olabilmesi için cümledeki bu öznelerin kişileştirilmiş olmaları gerekir :
“Ağaçlar yüzümüze konfeti atıyorlar.”
“Kurbağalar, galiba âlim ve şairdirler, o mizaçtadırlar.”
“Sazlar gizli figanlarla titreştiler.”
“Bülbüller şarkılarına devam ediyorlardı.”
«Duvarlar, bakıldıkça uzuyorlar; yükseliyorlar; sertleşiyorlar ve korkak, yumuşak bakışlarıma kaskatı çarpıyorlar; gözlerimi ezecekler.”
13 — Sayılarla belirtilmiş olan öznelerin yüklemleri —daha çok— tekil olur :
“Dershanede belki elli çocuk vardı.”
On kişi, altmış kişinin hakkından gelmişti.
Büyük depremde yüzbin kişi ölmüştü.
