Yeryüzündeki dağlar nasıl oluşur, oluşmasına sebep olan etkenler, kıvrılma, kırılma olayı, Türkiye’de dağ oluşumu, orojenez hakkında bilgi.
DAĞ OLUŞUMU (Orojenez)
a) Kıvrımlar: Kıvrım sıralarının oluşumu; jeosenklinal adı verilen ve yerkabuğunun uzun süre çöken bölümlerinde, okyanus çanaklarında tortul yığınların birikmesi ile başlar. Binlerce metre kalınlıkta bu tortul tabakalar yerkabuğu hareketleri ile yan basınçlara uğrar, kıvrılarak yükselir. Bu kıvrımların yükselen kubbemsi yerlerine “Antiklinal” çukurlaşan çanak gibi kısımlarına da “Senklinal” denir.
Jeoloji devirlerinin çoğunda dağ oluşumları vardır. Ancak, zamanla bunların çerçeveleri daralmıştır. Alp Dağları’ndan Toroslara, Himalaya’lara uzanan yüksek sıradağlar; yerkabuğunun oynak yerlerinde tabakaların kıvrılmaları sonucu ortaya çıkmıştır. Eski deniz alanları yer yer kara durumuna gelmiştir.
b) Kırılmalar: Yerkabuğunun eskiden kara haline geçmiş katılaşmış sert kısımları basınca uğradığı zaman bükülüp katlanamaz. Böyle yerlerde kıvrımlar yerine kırıklar meydana gelir. Kırıkların iki yanında birbirine göre yer değiştiren kırık hattına fay denir. Fay kırıkları arasında yükselen kısımlara “Horst”; alçalan, çöken kısımlara “Graben” denir.
Horst ve grabenlere dünyanın birçok yerlerinde rastlanır. Dünyanın en uzun grabeni; Hatay’dan başlayan güneye doğru Suriye, Lut’ Gölü, Kızıldeniz’den geçen, Doğu Afrika’ya kadar 5000 km. boyunca uzanan çöküntü alanıdır.
Orojenik hareketlerle yatay olan tabakaların çukurlaşan kısımları tortullarla dolmakta, verimli alüvyal düzlükler oluşmaktadır. Yükselen kısımları ise daha sonra dış kuvvetler tarafından aşındırılarak parçalanmakta ve platolar, vadiler gibi çeşitli şekiller oluşmaktadır.
Türkiye’de Dağ Oluşumu
Türkiye’de dağ oluşumları, Avrupa ile Afrika arasında 1 ve 2’nci jeolojik zamanlarda var olan tortulanma alanıyla ilgilidir. (Tetis jeosenklinali). 3’üncü jeolojik zamanda kuzey ve güneydeki kara parçalarının birbirlerine yaklaşmaları ile bu tortulanma deniz alanı daralmaya başladı. Tabanındaki tortul tabakalar sıkışarak kıvrılarak yükselmiş ve deniz yüzüne çıkmıştır. Yurdumuzdaki en son dağ oluşumları işte bu Alp orojenezinin bir bölümünü teşkil eder.
Kuzey Anadolu ve Toros Dağları oluşurken, esnek olan tabakalar kıvrılmış, sert olanlar ise kırılarak horst ve grabenler oluşmuştur. Ege bölgesinde Menderes, Gediz ovaları ve güneyde Hatay çukurluğu grabendir. Aydın ve Bozdağlar hors durumundaki dağlardır. Kıvrımlar dik, eğik, yatık şekillerde oluşmaktadır.
