Deniz suyundaki rüzgar ile oluşan belli başlı hareketlerden birisi olan dalgalar ile ilgili olarak konu anlatımı. Coğrafyada dalgalar konusu.
Sularda rüzgârın sürtünmesiyle oluşan, durgun su yüzünü pürüzlendirip bir salınım hareketiyle ilerleyen su dizilerinden her birine dalga denir. Dalgalar rüzgârların yarattığı salınım hareketleridir.
Dalganın büyüklüğü, alçalıp yükselme ve iki dalga sırtı arasındaki uzaklık ile ifade edilir.
Dalga yüksekliği en başta rüzgârın esiş hızına bağlıdır. Şiddetli rüzgârların neden olduğu dalgaların yükseklikleri fazladır.
Dalganın, oluştuğu yerdeki suyun kütlesi de dalga büyüklüğüne etkide bulunur. Söz gelimi, okyanuslarda oluşan dalgalarda sırt yüksekliği 10-12 metreyi bulurken, iç denizlerde ve sığ sularda bu mesafe oldukça azalır.
Dalgalar, kıyıya yaklaştıklarında (derinliğin azalması nedeniyle) hareket ritimleri bozulur. Dalganın alt kısmı, (dibe sürtündüğünden) üst kısmına göre daha ağır hareket eder. Böylece, dalganın ileri fırlayan tepesi, çukur kısmın üstüne bükülerek buraya düşer. Gürültülü olan bu düşüşe, dalga çatlaması denir. Çatlayan dalga, köpüklü bir görünüm alır ve kıyıya yayılır. Eger kıyı dikse dalga bütün gücü ile bu dikliğe çarpar. Rüzgâr çok şiddetliyse, sadece kıyılarda değil, açıklarda da dalgalar çatlar. Böyle havalarda deniz, köpüklü bir görünümde olur.
Dalgalar da tıpkı akarsular ve rüzgârlar gibi aşındırma, taşıma ve biriktirme faaliyetlerinde bulunurlar.
Dalgaların aşındırma gücü; dalganın büyüklüğü, şiddeti, kıyının şekli ile yakından ilgilidir. Dalganın gücü, su kütlesinin büyüklüğüne ve rüzgârın esiş şiddetine göre değişir. Dalgaların sürüklediği çakıl ve kum gibi maddeler de kıyıya çarparak aşındırmaya katkıda bulunur.
Dalgaların bir de eritici etkisi vardır.
Dik kıyılarda dalgalar daha etkili olur. Bu kıyılarda dalgalar bütün şiddetleriyle kıyıdaki kayalara çarparken, düz kıyılarda, dibe sürtünme sonucu büyük çapta güç kaybederler. Bu nedenle dik kıyılarda daha çok aşınım, düz kıyılarda ise daha çok biriktirme şekilleri oluşur.
Falezler (Yalıyarlar)
Dalga aşındırması sonucu oluşan şekillerin başında falezler (yalıyar) gelir.
Dalgalar dik kıyılarda kıyıya çarparak buradaki kayaların altını oyarlar. Altı oyulmuş olan bu kısımların zamanla çökmesi ile yalıyarlar (falezler) oluşur.
Kumsallar – Kıyı Kumulları
Dalgaların kıyılardaki biriktirmesi sonucu kumsallar meydana gelir. Kimi zaman, kıyı kumulları oluşur. Kıyı kumulları, kalın kum örtüsüyle kaplı ve denizden esen rüzgârların egemen olduğu kıyılarda meydana gelir. Hemen kıyının önünde oluşan kumullara kıyı seti denir.
Kıyı Oku
Kıyı oku denilen şekil de bir tür kumuldur. Dalgalar ve akıntıların biriktirdikleri, kum ve çakıl karışımı maddelerin karadan itibaren denize doğru uzanması ile kıyı okları oluşur.
Lagün (Deniz Kulağı)
Kimi zaman kıyı okları uzayıp genişleyerek bir koyun ağzını kapatır ve onu denizden kopararak bir göl Haline getirir. Bu şekilde oluşan göllere de deniz kulağı (lâgün) denir.
Tombolo
Bazen kıyıya yakın bir ada, kıyı okları vasıtasıyla karaya bağlanır. Böyle oluşmuş şekillere saplı ada ya da tombolo denir
Not : Denizlerde yaşayan canlıların da kıyı biçimlenmesinde etkileri vardır. Mercan diye adlandırılan deniz canlılarının ölmeleri ve bunların iskeletlerinin üst üste yığılması ile mercan kayaları, hatta bu kayaların birleşmesiyle oluşan mercan adaları vardır. Mercanlar sıcak ve sıg denizlerde yaşarlar.
Pasifik çevresindeki ekvatoral kuşak ve Güneydoğu Asya’da mercan çemberleri, mercan kayalıkları, mercan gölleri ve mercan adalarına sıkça rastlanır.
