Değirmen nedir neye denir? Değirmenlerin tanımı, yaptığı işler, çeşitleri ve gelişim tarihi ile ilgili bilgilerin yer aldığı yazımız.
Un elde etmek için taneleri öğüten alete ve bu aletin içinde bulunduğu yere “değirmen” denir. Değirmenin çok eski tarihi vardır. İnsanlar toprakla uğraşıp tarım yapmaya başladıkları zaman, yetiştirdikleri tahılların tanelerini un haline getirmek için bugünkü değirmenlerin en ilkel şeklini icat etmişlerdi. İlk değirmen bugünkü el havanlarından farksızdı. İçi çukur taştan kapların içine taneler konuluyor sonra üzerinden başka bir taşla vurularak öğütülüyordu. Zamanla, değirmen gelişti buğday ve benzeri tahıllar önceleri düz ve sert iki yassı taş arasında öğütülürken daha sonraları alttaki sabit, üstteki döndürülen iki taş arasında öğütülmeye başlandı. Taşı döndürerek ezme kuvvetinin artırılmasının düşünülmesi değirmenin gelişmesini sağladı.
Değirmene bu dönüşü sağlamak için insan gücünden faydalanmak hem zordu, hem de büyük bir kuvvet elde edilemiyordu. Doğanın sunduğu kuvvetlerden de faydalanmak gerektiği insanoğlu tarafından kısa sürede anlaşılmıştı. Rüzgarla dönen yel değirmenleri, suyun akışı ile dönen su değirmenleri öğütme işini kolaylaştırdı. O kadar ki geliştirilen ilk makinelerin başındakilerden biri de değirmen olmuştur. Günümüzden 4.000 yıl önce rüzgarla işleyen yel değirmenleri bulunmaktaydı.
İlk yel değirmenlerinın Anadolu’dan çıktığı sanılmaktadır Çünkü Doğu Akdeniz bölgelerinde yılın belirli mevsimlerinde rüzgarlar muntazam bir şekilde eser. XV. yüzyılda Fransızlar’ın yel değirmenine Türk kelimesinden bozma olarak “turquois” demeleri de yel değirmeninin bir Türk icadı olduğu kanaatini uyandırmaktadır.
Teknolojinin hızla ilerlemesi ile birlikte değirmenlerde de önemli değişiklikler oldu. Rüzgar her zaman aynı kuvvette esmiyordu. Sonra, ikide birde, rüzgara göre, değirmenin kanatlarının yönünü değiştirmek gerekiyordu. Kaldı ki su da yılın her mevsiminde akmıyor, değirmenlerin çarkını aynı hızla çeviremiyordu. Bunun sonucu olarak, XIX. yüzyılda buhar makinesiyle dönen değirmenler yapıldı. XX. yüzyılda da elektrik motoru ile dönen değirmenler ötekileri kısa zamanda unutturacak kadar gelişti.
Bugünkü değirmenlerde buğday el değmeden kabuğundan ayrılır. Tozundan, toprağından temizlenir. Öğütülecek yere makinelerle iletilir, burada istenilen kalınlıkta öğütülerek un haline getirilir. Çuvallara, küçük torbalara konularak piyasaya, fırınlara gönderilir.
Kaynak 2
Değirmen; tahılları öğütüp un durumuna getiren araç ve bu aracın bulunduğu yerdir. Amacına ve kullanılan tahıla göre adlar alır. Un değirmeni, kahve değirmeni, biber değirmeni, madeni eşya değirmeni gibi. Ayrıca kullanılan güce göre el değirmeni, su değirmeni, yol değirmeni ve fabrika olarak da çeşitlenir.
İnsan, tarıma başlamasıyla birlikte besin gereksinimi için çeşitli yöntemler buldu. Önceleri iki taş arasında buğdayı öğüttü, sonra içi oyuk taşın içinde başka bir taşla dövdü, giderek biri sabit ötekisi hareketli ve ortası delik yassı iki taşı kol gücüyle, insan gücüyle, hayvan gücüyle ve sonraları yüksekçe bir yerden dökülen su ve 1580’lerden başlayarak rüzgâr gücüyle kullanıldı. İnsan ve hayvan gücünün kullanıldığı çeşitli büyüklükteki değirmenlere çeşitli çağlara ait kalıntı olarak Mezopotamya, Mısır, Anadolu, Yunanistan, Girit ve Roma’da yapılan arkeolojik kazılarda ele geçti ya da kabartmalarda rastlandı.
Su gücünün kullanıldığı değirmenler günümüzde de birçok ülkede kırsal kesimde yoğun biçimde kullanılır. Değirmen taşlarını döndürecek su gücünün bulunmadığı İngiltere, Hollanda gibi ülkelerde ise 158l’de rüzgâr gücüyle taşın dönmesini sağlayan yel değirmenleri geliştirildi. 1840’ta İngiltere’de Galler’de 10 bin Hollanda’da ise 7 bin yeldeğirmeni vardı. 19. yüzyılda Endüstri Devrimi ile birlikte buhar gücü, su ve rüzgârın yerine uygulanarak daha büyük çapta değirmenler yapıldı. Günümüzde büyük tahıl üretim merkezlerinin yakınlarında makine gücüne dayalı yoğun ölçete un elde edilen fabrikalar, değirmenlerin yerini aldı. Ancak kahve, karabiber gibi gereksinimler için, evlerde küçük el değirmenleri yine de kullanılır.
