Destanların Genel Özellikleri Nelerdir? Destanların Oluşumu Hakkında Bilgi

Destan nedir? Destanların genel özellikleri nelerdir? Destanlar oluşum bakımından kaça ayrılır? Türk destanları nasıl sınıflandırılır?

Destan, “tarih öncesi tanrı, tanrıça, yarı tanrı ve kahramanlarla ilgili olağanüstü olayları konu alan şiir” anlamına gelmektedir. Batı dillerinde bu türe epope denilmektedir. Sadece tanrı, tanrıça ve evrenin yaratılışı konularını ele alan eserlere ise mit denilmektedir. Mitleri inceleyen bilim dalına da mitoloji adı verilmektedir.

Destanlar, ulusların yaşamında derin etkiler bırakan savaş, göç, doğal afet gibi büyük olayları anlatan edebiyat ürünleridir. Olaylar dilden dile aktarılırken birtakım olağanüstülüklerle zenginleşir.

Destanlar üç safhada oluşur:

• 1. Ulus hayalinin efsaneler oluşturmaya elverişli bulunduğu eski dönemlerde, o ulusun yaşamında unutulmaz doğa olayları, büyük savaşlar, göçler, istilalar, yeni bir coğrafyayı vatan hâline getirme gibi olayların gerçekleşmesi ve bunların o insanları kuşaklar boyunca meşgul etmesi gerekir.
• 2. O ulus içinden çıkan bir ozan, bu olayları, şiir biçiminde söyler. Bu şiirler dilden dile aktarılır. Bu sırada birtakım çıkarma ve eklemelerle toplumun ortak malı olur.
• 3. Bir meraklı çıkıp halk ağzında dolaşan bu anlatımları toplar, bir üslup vererek yazıya geçirir.

Dünyanın en eski destanlarından biri, MÖ 1800’de eski Babil dilinde yazılmış 3.000 dize uzunluğundaki Gılgamış destanıdır. 12 tablet üzerine yazılmış olan bu destan günümüze kadar gelmiştir.

Destanlar oluşumu bakımından ikiye ayrılır:

1. Tabii (Doğal) Destanlar:

Bir ulusun yaşamında derin izler bırakan ve uzun süre unutulması mümkün olmayan olayların ozanlar tarafından anlatılmasıyla oluşan manzum ürünlerdir. Ancak bu eserleri kimin söylediği zamanla unutulur. Parçalar hâlinde halk arasında yaşatılan bu şiirler güçlü bir şair tarafından birleştirilir. Böylece doğal destanlar en son biçimini alır. Türk destanlarının çoğu son biçimini almaçlan unutulmuştur. Bu nedenle günümüze kadar gelebilen ulusal destanlarımızın sayısı birkaçı geçmemektedir. Bazı Türk destanları da parçalar hâlinde yabancı kaynaklarda yer almaktadır.

Oğuz Kağan Destanı, Ergenekon Destanı, Türeyiş Destanı, Bozkurt Destanı, Alp Er Tonga Destanı ve Şu Destanı, yabancı kaynaklarda parçalar hâlinde yer almaktadır.

Köroğlu Destanı, Manas Destanı, Saltukname gibi İslami Dönem Türk Destanları yerli kaynaklarda tespit edilmiştir.

2. Suni (Yapma) Destanlar:

Halk arasında yaşayan destan parçalarının güçlü bir şair tarafından yeniden düzenlenmesi ve doğal destanlar örnek alınarak ekleme ve çıkarmalarla yeni bir biçim alması sonucunda ortaya çıkan destanlardır.

Bizim destanlarımız parçalar hâlinde kalmış doğal destan niteliğindedir. İran destanı Şehname, Firdevsî tarafından derlenerek yeniden oluşturulmuştur. Yunan destanları İlliade ve Odysseia, Homeros tarafından yeni bir biçime sokulmuştur. Fin destanı Kalevala, Lönnrot tarafından derlenip yeniden biçimlendirilmiştir.
Bunlardan başka Hintlilerin Mahabaratave Ramayana, Fransızların XI-XIII. yüzyılda oluşan Chanson de Roland (Şanson dö Rolan)’ı, Almanların XIII. yüzyıla ait Nibelungen’i diğer dünya destanlarıdır.

Türk Destanlarını şöyle gruplandırabiliriz:

A. İslami Dönem Türk Destanları

• a. Yaratılış Destanları
• b. Saka Türklerinin Destanları (MÖ VII – II. yy.)

1. Alp Er Tonga Destanı
2.  Şu Destanı

• c. Hun Destanları (MÖ III – MS II. yy.) Oğuz Kağan Destanı
• d. Siyenpi Destanları (MS II. yy.)
• e. Göktürk Destanları (MS 552 – 745)

1. Bozkurt
2. Ergenekon
3. Köroğlu (İslamiyet öncesi biçimi)

• f. Uygur Destanları (MS 745 – 840)

1. Türeyiş
2. Göç
3. Çaştanî Bey Hikâyesi

B. İslamiyet Sonrası Türk Destanları

• Oğuz Kağan Destanının İslami biçimi
• Şan Kızı Destanı (Kara Bulgar şairlerinden Mikail Baştu MS 882’de tamamladı.)
• Satuk Buğra Han Destanı (Karahanlı Türkleri)
• Manas Destanı (Kırgız Türkleri)
• Cengiz Han Destanı
• Timur Destanı
• Battal Gazi Destanı (Anadolu sahasına bağlı) Danişmend Gazi Destanı Sarı Saltuk Destanı
• Köroğlu Destanı (İslamiyet sonrası biçimi)