Dış Gezegenler (Gazsal Gezegenler) Hangileridir? Özellikleri ve Yapıları

Dış gezegenler hangileridir? Gazsal gezegenler olarak da bilinen dış gezegenlerin isimleri, ortak özellikleri ve iç ve dış yapıları nasıldır?

Dış Gezegenler

Güneş sistemimizde, yirminci yüzyıl bilim kurgu yazarı James Blish tarafından ortaya atılan bir terim olan “gaz devleri” olarak bilinen dört gezegen vardır. Gaz gezegenleri hemen hemen tamamen hidrojen ve helyum olmak üzere gazlardan oluşur. Erimiş ağır metallerin neredeyse katı iç çekirdeklerine sahip olmalarına rağmen, kalın sıvı ve gaz moleküler hidrojen ve helyum ve metalik hidrojen dış katmanlarına sahiptirler.

Atmosfer ve Hava Durumu

Jüpiter’in Büyük Kırmızı Noktası, dünyadaki kasırgalara benzer uzun ömürlü bir fırtınadır. Jovian gezegenlerinin tümü orijinal kalın atmosferlerini koruyorlar çünkü yerçekimleri ve düşük sıcaklıkları atmosferlerindeki gaz parçacıklarının uzaya kaçmasını engelliyor. Atmosferler, gezegenleri güneşin zararlı radyasyonundan korur ve enerjinin uzaya uçmasını engeller.

Bir gezegenin hızlı dönüşünden kaynaklanan Coriolis etkisi, sıcak havanın kutup bölgelerine dağılımını ifade ederek şiddetli rüzgar ve sakin alanlara neden olur. Jovian gezegenlerinin tümü, abartılı Coriolis etkilerine yanıt olarak kasırga benzeri fırtınalar üretir. Gökbilimciler, Jüpiter’deki Büyük Kırmızı Nokta ve Neptün’deki benzer Büyük Karanlık Nokta gibi uzun vadeli fırtınaların ilerlemesini izlediler.

Kompozisyon

Güneş sisteminin yoğuşma modeli, güneş sisteminin şiddetle dönen bir toz ve gaz bulutundan kaynaklandığını ve güneşin ilk kütle merkezinde oluştuğunu varsayıyor. Nikel ve demir gibi daha ağır elementler güneşe daha yakın yerleşirken, hidrojen ve helyum gibi daha hafif elementler dışarı doğru yayıldı. Elementler ve gazlar hareket edip birbirleriyle çarpıştıkça bir araya toplanmaya başladılar. İç gezegenler kayalık parçacıkların birikmesinden ve dış gezegenler buzlu maddenin birikmesinden oluşur. İç gezegenler daha küçük, daha yoğun çekirdeklere sahipken, dış gezegenler az metal veya kaya içeren daha büyük çekirdeklere sahipti. Daha büyük gezegenlerin yoğun yerçekimleri, kalın, gazlı veya buzlu atmosferler oluşturmak için başıboş gazları yakalamaya devam etti.

Yoğunluk

Satürn’ün yoğunluğu o kadar düşüktür ki suyun üzerinde yüzebilir. Bir gezegenin yoğunluğu -bir nesnenin kütlesinin hacmine oranı- onun bileşimini yansıtır; metaller ve kayalar daha yoğun iç gezegenleri oluştururken, buzlar ve gazlar dış gezegenleri oluşturur. Bilim adamları, suyun yoğunluğunu cm3 başına 1 gram ile karşılaştırıldığında, dünyanın yoğunluğunu santimetre küp başına 5.52 gram olarak ölçüyorlar. İç gezegenlerin tümü, dünyanınkine benzer yoğunluklara sahiptir. Jüpiter gezegenleri, buz ve gaz iç yapıları ile suyun yoğunluğuna daha yakındır. Satürn sudan daha az yoğunluğa sahiptir.

Halkalar

Satürn’ün halkalarını sıradan bir teleskopla kolayca gözlemleyebilirsiniz. Satürn’ün diğerlerini cüce etmesine rağmen, tüm Jovian gezegenleri halka sistemleri sergiler. Galileo ilk olarak 1610’da Satürn’ün halkalarını gözlemledi. İlk başta, gökbilimciler Satürn’ün üç halkası olduğunu düşündüler; bununla birlikte, Voyager misyonları tarafından günümüzün halkalarının araştırılması, üç halkanın aslında bilinmeyen parçacıklardan ve donmuş sudan yapılmış yüzlerce daha küçük halkadan oluştuğunu ortaya çıkardı. Jüpiter ve Uranüs’ün halkaları, muhtemelen ışığı yansıtan buz içermedikleri için karanlık görünüyor. Neptün’ü çok ince bir halka veya kısmi halka çevreleyebilir. Bir gezegene çok yakın sürüklenen uyduların veya asteroitlerin parçalanması, gezegen halkalarının varlığını açıklayabilir.

Uydular

Nispeten az sayıda doğal uydusu olan iç gezegenlerin aksine, Jovian gezegenleri çok sayıda uyduya sahiptir. Bilinen altmış dört uydu, Jüpiter’in yörüngesinde, Ganymede güneş sistemindeki en büyük ay, Merkür’den bile daha büyük. Satürn’ün bilinen 33 ayı vardır ve uydularından biri olan Titan, dünyanın evriminin ilk aşamalarına ürkütücü bir benzerlik taşır. Uranüs 27 doğal uyduya sahipken Neptün 13 uyduya sahiptir.

Manyetik alanlar

Jüpiter, manyetosferi ve güneş rüzgarı arasındaki etkileşim yoluyla auroraları deneyimler. Güçlü manyetik alanlar, sıvıların, yani sıvı hidrojenin hareketiyle üretilen elektrik akımlarından güç alan dış gezegenlerin derinliklerinden kaynaklanır. Dış gezegenler, Dünya dahil, iç gezegenlerin herhangi birinden çok daha büyük manyetik alanlara sahiptir. Dev gezegenler, hızlı dönüşleri ve güçlü manyetik alanların birleşimiyle üretilen belirgin manyetosferlere sahiptir. Bir gezegenin manyetosferi, manyetik alanı aracılığıyla parçacıkları hapseden gezegenin etrafındaki alanı tanımlar. Güneşten yayılan parçacıklar – güneş rüzgarı – kuzey ve güney kutuplarında aurora adı verilen parlak ışık gösterileri üretmek için manyetosfer ile etkileşime girer.

Jüpiter

Jüpiter’in kütlesi Dünya’nın kütlesinden 318 kat daha fazladır. Jüpiter oluşurken dış uydularını yutarak boyutu büyüdü. Diferansiyel rotasyonu (daha yüksek enlemlerde rotasyondan daha kısa ekvatoral rotasyon), sıvı, gaz yüzeyinin kanıtıdır. Jüpiter’in manyetik alanı Dünya’nınkinden 20.000 kat daha güçlüdür ve güneş sistemindeki herhangi bir gezegenin en güçlü radyo emisyonlarına sahiptir. Jüpiter, ince bir koyu malzeme halkası ile çevrilidir ve Nisan 2011’den itibaren etrafında yörüngede bilinen en büyükleri Io, Europa, Ganymede ve Calliso olmak üzere 63 ay (uydusu) bulunmaktadır.

Satürn

Satürn, güneş sistemimizdeki herhangi bir gezegenin en düşük yoğunluğuna sahiptir. Sıvı metalik hidrojenden oluşan kayalık bir çekirdeğe ve güneş sistemini oluşturan ilkel güneş bulutsusu (gaz bulut) ile tutarlı elementlere sahiptir. Satürn’ün en önemli özelliği, ilk olarak 1610’da Galileo tarafından gözlemlenen halkalarıdır. Halkalar, her biri gezegenin kendi bağımsız yörüngesine sahip milyonlarca küçük kaya ve buz parçacığından oluşur. Diğer gaz gezegenlerinin de halkaları olmasına rağmen, Satürn’lerin neden bu kadar önemli olduğu henüz bilinmiyor.

Uranüs

Uranüs, ekvatoru yörüngesine dik açılı tek gaz devidir. Aynı zamanda bir teleskopla keşfedilen ilk gezegendir. Karanlık ve 10 metre çapa kadar toz ve parçacıklardan oluşan 13 bilinen halkaya sahiptir. Uranüs, Voyager 2 probu tarafından keşfedilen 5 büyük uydunun yanı sıra 10 küçük uydusuya sahiptir. Uranüs’ün üst atmosferindeki metan, gezegene mavi rengini veren şeydir.

Neptün Gezegeni

Neptün

Neptün, varlığı gerçekte görülmeden önce matematiksel hesaplamalarla tahmin edilen ilk gezegendir. Neptün’ün kütlesi Dünya’nın kütlesinden yaklaşık 17 kat daha fazladır. Rüzgarları güneş sisteminde en hızlı saatte 2.000 km’ye kadar ulaşabilir. Uranüs gibi, Neptün de atmosferindeki metan nedeniyle mavi görünür, ancak Neptün’ün de canlı mavi bulutları vardır; bulutlara rengini veren şey bilinmemektedir. Tüm diğer gaz devleri gibi, Neptün’ün de halkaları vardır. Voyager 2’den görüntülerden önce, bu halkalar Dünya’dan sadece soluk, karanlık yaylar olarak görülebiliyordu. Kompozisyonları hala bilinmiyor. Neptün’ün bilinen üç uydusu vardır, bunların en büyüğü Triton’dur. Triton, güneş sisteminde gezegenini, dönme yönünün tersi yönde yörüngede tutan tek büyük uydudur.