Dünyanın, yerkürenin yaptığı hareketler nelerdir? Dünyanın kendi etrafında ve güneşin etrafındaki hareketinin sonuçları nelerdir?
DÜNYANIN (YERİN) HAREKETLERİ VE SONUÇLARI
Yer’in iki türlü hareketi vardır :
- 1. Kendi ekseni etrafındaki hareketi (günlük)
- 2. Güneş etrafındaki hareketi (yıllık)
Dünyanın kendi etrafında dönmesi
1. DÜNYANIN (YERİN) KENDİ ETRAFINDAKİ HAREKETİ
- 1. Yer, kendi ekseni etrafında batıdan doğuya döner ve bir tam dönüşünü 24 saatte tamamlar.
- 2. Yer’in batıdan doğuya doğru hareketinin bir sonucu olarak, doğu taraftakiler batıya göre güneşi daha önce görürler. Bu durum-nedeniyle, Güneş’in doğrudan batıya doğru yer değiştirdiği sanılır.
- 3. Yer’in dönüş hızı her yerde aynı değildir. Bu hız, ekvatorda en fazladır. Kutuplara doğru gidildikçe azalır ve kutup noktalarında sıfır olur. Bunun günlük hayata yansıyan sonucu şudur : Güneş’in doğuş ve batış süreleri (gurup ve tan vakitleri) ekvatorda çok kısadır. Bu süre kutuplara gidildikçe düzenli olarak uzar.
- 4. Yer’in şekli nedeniyle her tarafı aynı anda aydınlanmaz. Bir yarısı karanlıkken diğer yarısı aydınlıktır. Yer’in karanlık ve aydınlık bölümlerini ayıran sınıra aydınlanma dairesi denir. Karanlık ve aydınlık kısımların Yer’in hareketine bağlı olarak sürekli değişmesi sonucu, gece ve gündüzler meydana gelir.
- 5. Normalde Yer’in bir günlük hareketinin süresi olan 24 saat iki eşit kısma ayrılmalı;
• bunun 12 saati gündüz,
• 12 saati gece olmalıdır.
Ancak;
eksen eğikliği nedeniyle yılda sadece 2 gün (21 Mart ve 23 eylülde) aydınlanma dairesi tam kutup noktalarından geçer. Sadece, bu iki günde gece ve gündüzler eşittir ve 12’şer saattir.
Bunun dışındaki zamanlarda; Kuzey Yarımküre’de
• İlkbahar ve yaz mevsimlerini kapsayan 6 ayda (21 Marttan 23 eylül kadar) gündüzler,
• Sonbahar ve kış mevsimlerini kapsayan 6 ayda (23 eylülden 21 martta kadar) geceler daha uzundur.
Bu durum, ekvatorla, her iki yarımkürede 66 derece 33 dakika enlemlerine kadar olan yerler için geçerlidir.
6. Gece ve gündüz süreleri arasındaki fark ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe artar. Örneğin 21 haziranda Ekvatorda 12 saat olan gündüz süresi,
• 40° kuzey paralelinde 14 saat 51 dakika,
• 60° kuzey paralelinde 18 saat 30 dakikadır.
7. Her iki yarımkürede 66 derece 33 dakikadan kutup noktalarına kadar olan yerlerde yılın bir bölümünde güneş hiç batmaz, bir bölümünde ise hiç doğmaz. Örneğin 70° paralelinde güneşin batmadığı süre 134′ gün, dolmadığı süre 127 gündür. Kutup noktalarında ise yaklaşık 6 ay gece, 6 ay gündüzdür.
8. Herhangi bir yere güneş ışınları sabahleyin eğik olarak gelir. Işınların en dik geldiği zaman öğle vakti’dir. Öğleden sonradan, batıncaya kadar güneş ışınları sürekli eğikleşir.
Böylece, herhangi bir yer, güneş ışınlarını gündüz boyunca değişen açılarla alır. Dünya’nın bazı yerleri dışında, gece vakti ise hiç almaz. Bu da günlük sıcaklık farklarına yol açmaktadır.
- 9. Günlük sıcaklık farklarına bağlı olarak meltemler oluşur.
- 10. Yer’in hareketi sonucu, rüzgârlar, deniz ve okyanus akıntıları gibi yine hareket halinde olan cisimler sapmaya uğrar. Okyanus akıntıları halkalar oluşturur.
- 11. Günlük basınç farkları ve buna bağlı dinamik basınç merkezleri oluşur.
Toparlayacak olursak,
Dünya’nın kendi ekseni çevresinde dolanmasının sonuçları toplu olarak şunlardır :
- • Gece ve gündüzler meydana gelir.
- • Günlük sıcaklık farkları ve buna bağlı olarak meltemler, dinamik basınç kuşakları oluşur.
- • Alizeler ve Batı rüzgârlarının esiş yönlerinde sapmalar olur.
- • Okyanus akıntılarında sapmalar görülür ve Okyanus akıntıları halkalar oluşturur.
- • Yerel saat farkları oluşur.
Dünyanın Güneş etrafında dönmesi
2. DÜNYANIN (YERİN) GÜNEŞ ÇEVRESİNDEKİ HAREKETİ
Yer, kendi ekseni etrafında hareket ederken aynı zamanda Güneş’in çevresinde de dolanır. Bu dolanım, batıdan doğuya doğrudur ve süreklidir. Yer, Güneş çevresindeki bir dolanımını 365 gün 5 saat 48 dakikada tamamlar.
Güneş çevresinde dolanırken izlediği yola, Yer’in yörüngesi, bu yörüngeden geçen düzleme de yörünge düzlemi ya da ekliptik düzlemi denir.
Yer’in yörüngesi, elips biçimindedir; ancak bu elips, daireye oldukça yakındır. Bu nedenle Yer’in Güneş’e olan uzaklığı yıl boyunca değişmekle beraber bu durum, alman sıcaklık miktarında önemli bir değişikliğe yol açmaz.
Yer’in yıllık hareketinin en önemli sonucu mevsimlerin oluşumudur. Ancak, mevsimlerin oluşumu Yer’in Güneş çevresindeki dolanımının yanı sıra Yer ekseninin ekliptik ile yaptığı açının da yarattığı bir sonuçtur.
Yer ekseni 66° 33′ yatıktır. Dolayısıyla bu eksenle, ekliptik düzlemi arasında 90° 00′ – 66° 33′ = 23° 27′ lık bir eğiklik vardır.
İşte bu eğiklik nedeniyle yılın bir yarısında Kuzey Yarımküre, bir yarısında Güney Yarımküre Güneş’e dönük olur. Başka bir deyişle güneş ışınlarının yere düşme açısı ile, güneş ışığının yer yüzeyinde günlük kalış süresi
• Eksen eğikliği ve
• Yer’in hareketi sonucu yıl boyunca değişir. Bu da mevsimlerin oluşumunu sağlar.
Eğer, Ekvator ve Ekliptik düzlemleri çakışmış olsaydı, Yer, yörüngesi üzerinde nerede bulunursa bulunsun, güneş ışınları her zaman sadece ekvatora dik gelecek, diğer yerler de güneş ışınlarını yıl boyunca değişmeyen açılarla alacaklardı. Dolayısıyla mevsimler oluşmayacaktı.
Yer’in, Güneş’e en yakın olduğu noktaya günberi (2-3 ocak), en uzak olduğu noktaya günöte (3-4 temmuz) denir.
Günberi noktasında, Güneş’in çekim gücü arttığından Yer’in dönüş hızı da artar. Bu nedenle şubat ayı en kısa aydır.
Günöte noktasında, Güneş’in çekim gücünün azalmasına bağlı olarak Yer’in dönüş hızı da azalır. Bu nedenle eylül ekinoksu 2 gün gecikmeyle (23 eylülde) gerçekleşir.
Not: Yer, Güneş’e ocakta yaklaşır, temmuzda Güneş’ten uzaklaşır. Oysa Kuzey Yarımküre’de ocak kış, temmuz yaz ayıdır. Bu, çelişki değil mi?
Yer’in yörüngesi daireye çok yakın bir elips biçiminde olduğundan, yaklaşma ve uzaklaşma farkı 5 bin km kadar eder. Bu da Güneş’ten gelen sıcaklığın önemli ölçüde değişmesine yol açacak bir mesafe değildir.
Mevsimlerin oluşumu
Yer’in yıllık hareketine bağlı olarak şu sonuçlar görülür :
- 1. Mevsimlerin oluşması
- 2. Gece ve gündüz sürelerinin sürekli değişmesi
- 3. Güneş ışınlarının yere düşme açılarının sürekli değişmesi
- 4. Güneş’in doğuş ve batış saatlerinin sürekli değişmesi
- 5. Yarımkürelerde aynı anda farklı mevsimlerin görülmesi
- 6. Yeryüzündeki herhangi bir yerin, güneş enerjisini yıl boyunca farklı ölçülerde alması
Not;
a. Ekvator çevresinde gece ve gündüz süresi değişmez.
b. Kutup daireleri ile Kutup noktaları arasındaki bölgelerde gece ya da gündüz süresi 24 saati bulur. Kutup noktalarında 6 ay gece, 6 ay gündüzdür.
