Edebiyatta deneme türü nedir? Denemenin özellikleri, ünlü deneme yazarları ve eserleri hakkında bilgi.
Deneme; edebiyatta bir yazı türüdür. Düzyazı (nesir), düşüncelerin iletim ve açıklanmasında, çeşitli nazım öğelerine bağlı kalan şiire göre daha güçlü ve etkili bir anlatım yoludur. Düşünce yazıları (fikir yazıları) genel başlığı altında felsefe ve tarih eserlerinden başka makale, söyleşi, fıkra gibi gazete dergi yazıları yer alır. Deneme bunların en yenisi, ancak bir dönemde ortaya çıkabilen en sonuncusudur. Düşünce yazıları, adının da belirlendiği bir açıklıkta, insan kafasının kuşku duymasına izin verilen zaman ve ortamda doğup gelişebilir. Bu yüzden ilk örnekleri eski Yunan uygarlığındadır.
Latin Edebiyatı’nda türlerin sınırlarına sığınır. Ortaçağda kaybolur. İnsancılık (hümanizma) ve Rönesans ile doğması için gerekli ortam hazırlanınca yeniçağ edebiyatlarının nesir türleri arasında yerini alır. Adını Montaigne’ in (1533-1592) koyduğu (essai) deneme; makale gibi bilgi vermek için değil, düşünce yaratmak, kuşku doğurmak, doğruya giden yolları bulup buldurmak amacında asıl düşünce yazısıdır.
Bilimsel gerçekler dışında hemen bütün konular (hukuk, ahlak, din, sanat, edebiyat, estetik gerçekler, beğeni ölçüleri, toplum sorunları, bireysel bütün durumlar…) kişiden kişiye, zamandan zamana, toplumdan topluma değişebilen değer yargılarıdır. Deneme yazarı kesin yargılara saplanmayan çok yanlılıkla işlediği konunun gereğini arar; bilgileri yoklar, karşılaştırmalar yapar, alıntılara dayanır. Okuyucu ise gizli bir konuşma içinde asıl gerçeğe doğru yaklaşmaya çalışır; bir şeyi kesinlikle ispatlamaya uğraşmaz.
“Kabaca tanımı yapılacak olursa; bir edebiyat türü olarak deneme, özgürce seçilen bir konuda gelişen, çokluk orta uzunlukta bir düzyazı biçimidir.” Şiir ve yaşam öyküleri bir yana, yazarla en yakın ruh alışverişine giren yazı türü denemedir. Denemeci kendi kendisiyle konuşur gibi yazar. Karşısında bir okur olduğunu hiç hesaba katmaz. Montaigne‘in boyuna kendinden söz etmesi de bundandır.
Montaigne
Denemede bir gelişigüzellik vardır; ama düzen içinde bir gelişigüzelliktir bu.
Denemeci, bizim önümüzde kendi beğenilerini; kendi sevgilerini, kendi inançlarını ortaya döken kişidir. Bu iç dökmelerde hiçbir şey bayağı, hiçbir şey gülünç görünmez. Denemecinin en büyük özelliklerinden biri de açık yürekli oluşudur. Eleştirici verdiği yargılarda yanılmamaya çalışır. Denemecinin böyle bir çabası yoktur: Çünkü denemeci-yüzde yüz yaratıcıdır.. Denemenin belli bir edebiyat türüne sokulamayacağı savı ise, denemeye kondurulacak en son, en güzel niteliklerden biridir. Yine de denemenin nerede başlayıp nerede bittiğini söylemek güçtür. Francis Bacon‘un (1561-1626), Seneca’nın Mektuplarını deneme saymaya kalkışması da bunu gösterir.
Denemeyi kendine özgü, apayrı bir edebiyat türü saymak gerekir. Eskilerin tecrübe-i kalemiye; kalem tecrübesi dedikleri bu özgün yazı türüne ne Divan ne Tanzimat edebiyatında rastlanır. Birçok akım ve eğilim gibi deneme türünün ilk örneklerinin de İkinci Meşrutiyet’ ten sonra ortaya çıktığı söylenebilir. Cenap Şahabettin, Ahmet Rasim, Ahmet Haşim, Yakup Kadri (Karaosmanoğlu), Yahya Kemal (Beyatlı) sanat, edebiyat yazılarında türe yaklaşırlar, Cumhuriyet ve demokrasi yılları elverişli ortam hazırlayınca kendi kendisiyle sürekli olarak hesaplaşan Nurullah Ataç ortaya çıktı.
Yanı sıra, Sabahattin Eyüboğlu, Suut Kemal Yetkin, Selahattin Batu, A. H. Tanpınar, Salah Birsel, Melih Cevdet Anday, Orhan Burian, Vedat Günyol, Oktay Akbal dikkati çeken ürünler verdiler. Ne var ki, bu konuda eser veren herkesi anmanın olanağı yoktur. Çünkü edebiyatımızın son yılları, özellikle düşünce yazıları çeşidiyle zenginleşmekte; yeni yazarların hemen hepsi sanat alanında eser yarattıkları türlerin dışında deneme yazılarında buluşmaktadırlar. Çünkü düşünce için gerekli dil doğmuş; toplum düşünce üstündeki baskıları zaman zaman iyice kaldırmıştır.
Yine de dünya çapında ünlü deneme yazılarının bazılarını sıralamak yararlı olabilir; Montaigne, J. Addison, F. Schlegel Charles Lamb, F. Bacon; Gowley, Locke, Hume, W. Hazlitt, Voltaire, R. W. Emerson, Baudelaire, Unamuno, Cariyle, B. Croce, J. Benda, Paul Claudel, Alain, Gourmont, André Gide, P. Valéry,Th. Mann, R.M. Rilke, H. Hesse, E. M. Forster, T.S. Eliot, H. Miller, A. Huxley, Charles Morgan, J.P. Sartre, A. Camus, Simone de Beauvoir…
