El Sanatları, El Tezgahlarında Halı Nasıl Dokunur

El sanatları denilince ilk akla gelenlerden halı dokumacılığında el tezgahlarında halı nasıl dokunur konusu ile ilgili bilgi.

Halı tezgahta dokunur. Tezgah, alt kısmı yere tutturulmuş, üst kısmı oynayabilen, daha bazı kısımları olan büyücek bir kasnaktır. Kalın, iri geçme sırıklardan yapılmıştır. Halı tezgahına, yukarıdan aşağı, yün iplikleri gayet sık şekilde, gerilmiş bulunur. Çünkü halı bu ipliklerin üzerine dokunacaktır. Bunlara «arış» ya da «çözgü» denir. Çözgü iplikleri, bir kısmı önde, bir kısmı arkada, iki yüzey meydana getirecek şekilde gerilmiştir. Aralarına da «varagele» denen bir değnek, enlemesine, sokulmuştur. Bu değnek, iplikler arasında aşağı, yukarı indirilip çıkarılarak, bulunduğu yerdeki arka ve ön sıra ipliklerin arasında bir boşluk bırakmaya yarar. Bu sayede, düğümleme işi kolaylaştırılmış olur.

Tezgahtaki çözgü ipliklerinin arasından her telin birini önde, öbürünü arkada bırakarak enlilemesine geçirilen ipliğe «atkı» denir. Bu ipliğin geçişini sağlamak için ayrıca «gücü» düzeni de vardır. Bu gücü, çözgü tellerini, tek veya çift sayılı sırayı arkada bırakacak şekilde, daha gerilirken ilmik arasından geçirip indiren ayrı bir düzendir. Her düğüm sırası tamamlanıp enlemesine atkı ipi geçirileceği zaman gücüye bastırılarak çift (veya tek) iplik sırası geriye itilir. Düğüm sırası tamamlanınca bunları aşağı çekerek sıkıştırmak için bir de «kirkit» denen tarak vardır. Yukarıdan aşağı indirilerek atkı tellerine vuran kirkit, iki atkı arasında kalmış düğüm sırasını aşağı iter, sıkıştırmış olur.
Halı, ya düz dokunur, ya çiçekli. Çiçekli dokunacaksa elde muhakkak bir örnek vardır. Bu örnek karelere bölünmüş bir kağıt üzerinde renkli bir resimdir. Halı ne kadar enli olursa dokunması o kadar güçleşeceğinden, çoğu kızlar, tezgahın önüne sıralanırlar. Her biri halının mesela yarım metrelik bir genişliğini düğümlemek üzere yerleşir. Renkli iplikleri yukarıya asılmış olduğu için kendi karşılarına gelen iplikleri alıp, örneğe göre telleri hesaplayarak örneğin beş ilmik kırmızı, dört ilmik sarı, beş ilmik kırmızı, dört ilmik yeşil vs. şeklinde düğüm yapar. Herkes, bir sıra düğümlemeyi, yani ilmik atmayı, bitirince gücüye basılarak, ya da varagele aşağı çekilerek arışların arası açılır, atkı ipliği bir baştan bir başa geçirilir, kirkit basılarak düğümler de, atkı ipleri de aşağı indirilip sıkıştırılır.

Halı dokumadaki ustalık şunlara bağlıdır:

1— İlmeler (düğümler) aynı sıkılıkta olmalı;
2— Kirkitle sıkıştırma işi kullanılan yün ipliğinin esnekliğine göre yapılmalı;
3— Halı dokunup bittikten sonra her yanında, santimetre kareye aynı sayıda ilme düşmüş olmalı, santimetrekareye düşecek ilmenin sayısı kullanılan ipliğin kalınlığına, düğümlerin sıkılığına bağlıdır.

Anadolu’da halıyı hemen hep kızlar dokur. Eskiden has boyalar kullanılırdı. Şimdi kimya yolundan elde edilen oksitli boyalar kullanılıyor. İyi bir halının vasıflarından biri de boyasını atmamasıdır.

Her ilmeden sonra kesilen yün ipliğinin kalan saçakları birbirine eşit olamayacağından, halı dokunup bittikten sonra ayrıca ustaları bunun yüzünü düzeltirler, halının tüylerini hizaya getirirler.

Halının kumaşlık derecesi sık veya gevşek dokunmasına bağlıdır. Bu da her santimetre kareye atılan düğüm sayısı ile ilgilidir. Düğüm sayısı ne kadar çok olursa halı o kadar kumaş olur, Boyluk ve atkı ipliklerinin cinsinin de halının kalitesi üzerinde büyük payı vardır. Türk halılarında bu ipler yün olur. Halıların kenar ve başlarının işlenme ve bitirilişi de halının cinsine göre değişir. Türk halılarında her iki baş saçaklı olur. Saçakla asıl halı arasında kilim gibi dokunmuş bir kısım vardır.