Enlem ve boylam nedir? Enlem ve boylam nasıl bulunur? Meridyenler ve paralellerin enlem ve boylamla ilişkisi. Enlem ve boylam kavramlarının tanımı, özellikleri ve etkileri
Bilmediğimiz bir şehirde belli bir yeri, eğer, izleyeceğimiz sokaklar ve rastlayacağımız önemli yapılar tarif edilecek olursa, biraz aramakla bulabiliriz. Ama, okyanusun sonsuzluğu içinde yardım isteyen bir gemiyi böyle bulmak imkansızdır; çünkü, denizde, karada olduğu gibi, yararlanılacak ipuçları yoktur.
Dünya yüzündeki yerlerin nerede olduğunu bulmak için, bazı yardımcı çizgiler kullanılır. Yer yuvarlak olduğundan, bu çizgiler de daire yayları biçiminde olur. Bunlara «paralel daireleri» ve «meridyenler» denir. Birincisi, orandan noktanın enlemini, ikincisiyse o noktanın boylamını verir. Paralel daireleri, yeryüzünde, ekvatora paralel olarak çizilmiştir. Bunları birbirinden ayırmak için, derecelere göre numaralamak yoluna gidilir. Her dairenin 360° ye bölündüğünü biliyoruz. Yerin çevresini de bir daire gibi düşünebiliriz (kutuplarda biraz basıklaşan bir daire). Bu daireyi kuzey ve güney kutuplarından geçecek şekilde kesersek, iki kutup arasında 180° lik bir yarım daire elde ederiz. Kutuplara eşit uzaklıkta bulunan ekvatordan başlayarak, her iki kutba doğru birer derece arayla geçirilecek paralel daireleri, 0° den 90° ye kadar numaralanmış olur (kuzey kutbunun enlemi 90°K, güney kutbunun enlemi 90°G).
Meridyenlere gelince; bunlar, bir kutuptan ötekine uzanır ve paralel dairelerini dik açıyla keser. Yeryüzünde, meridyenler için, parelellerin ekvatoru gibi doğal bir başlangıç yoktur. Bu yüzden, meridyenlerden biri, Greenwich gözlemevinden geçeni «başlangıç meridyeni» seçilmiştir. Öbür meridyenler, 180° doğu ve 180° batı meridyeni diye ayrılır. 180° doğu ve 180° batı meridyenleri, başlangıç meridyeninin yarısından başka bir şey değildir. 180° meridyeni, Asya’nın kuzey-doğu köşesinden ve Büyük okyanusun ortasından geçer.
Kişi, bulunduğu yerin enlemini (kendi bulundukları paralel dairesiyle ekvator arasındaki açı) ve boylamını (kendi meridyenleriyle başlangıç meridyeni arasındaki açı) hesapladıktan sonra, bulunulan noktanın yerini kesin olarak söyleyebilir. (Örneğin, 10° kuzey, 130° batı). Gerçekte, bulunan noktayı daha kesinlikle bildirmek için, her paralel ve meridyenderecesi 60 dakikaya ve her dakika da 60 saniyeye bölünür. Örneğin, İstanbul’da belli bir nokta (Ayasofya’nın kubbesi) için, şöyle denir: 41°OO’16″N, 28°56’54″W.
Enlem ve Boylam Konu Anlatımı
Bir yerin enlemi ve boylamı
ENLEM
Enlem; Dünya üzerinde herhangi bir noktanın, ekvatora olan uzaklığı demektir. Bu uzaklık; o noktayı dünyanın merkezine bağlayan dikeyin, ekvator düzlemiyle yaptığı açının belirlediği yay ile ifade edilir.
Örneğin Ankara Garı’nın enlemi 39° 56′ 25″ Kuzey’dir. Buna göre Ankara Garı ekvatordan 39 derece 56 dakika 25 saniye kuzeyde bulunmaktadır.
Bu açı, Ankara Garı’ndan Dünya’nın merkezine indirilecek doğrunun, ekvator düzlemiyle yapacağı açı veya bu açının karşıladığı yayın derecesine eşittir.
BOYLAM
Boylam, Dünya üzerinde herhangi bir noktanın başlangıç meridyenine olan uzaklığı demektir. Bu uzaklık; o nokta ile başlangıç meridyeni arasındaki yayın derece, dakika ve saniye cinsinden uzunluğuna eşittir.
Örneğin, Ankara Garı’nın Greenwich’e göre boylamı, 32° 49′ 54″ Doğu’dur.
Herhangi bir noktanın enlem ve boylamı verilirken Ekvatora göre kuzeyde mi yoksa güney de mi; Greenwich’e göre doğuda mı yoksa batıda mı olduğu mutlaka belirtilmelidir.
MATEMATİK KONUMUN ETKİLERİ
Bir yerin birçok özelliği, matematik konumu yani, enlemi ve boylamıyla ilgilidir.
Enlemin Etkileri
Bir yerin enlemi o yerle ilgili birçok özelliği belirler. Şöyle ki, bir yerin;
- iklim ve bitki örtüsü
- hayvan toplulukları,
- toprak türleri,
- akarsu rejimleri
- yerleşme biçimi,
- yetiştirilen ürünleri,
- deniz sularının özellikleri
üzerinde enlem, önemli etkilerde bulunur.
Boylamın Etkileri
Boylam, bir yerin yerel saatini belirler. Çünkü zaman ölçümüzü Dünya’nm hareketine göre ayarlamaktayız. Güneş’in herhangi bir zamandaki konumu; çeşitli boylamlarda farklı olduğundan, zaman ölçüsü ve dolayısıyla günün saati de boylamlara göre farklılık göstermektedir.
Dünya üzerinde 360 meridyen olduğu varsayılmıştır. Buna göre;
- Bir gün = 24 saat = 1440 dakikada Güneş’in karşısından 360 meridyen geçmektedir.
Buna göre;
- 1440 : 360 = 4 dakikada bir meridyen geçer.
Buna göre, komşu iki meridyen arasındaki yerel saat farkı 4 dakikadır. Yerel saat hesaplamaları bu ölçüye göre yapılır. Bu hesaplama yapılırken şuna dikkat edilir :
Yer’in hareketi batıdan doğuya doğru olduğundan, doğudaki yerler, batıdakilere göre güneşi daha erken görür. Dolayısıyla Dünya’nın neresinde olursa olsun, herhangi iki noktadan, doğuda olanın yerel saati, batıdakinden daha ileridir. Şimdi, bu konu ile ilgili örnek sorular çözelim :
Örnek Soru – 1 :
30° dogu meridyeni üzerinde bulunan izmit’te yerel saat 10.30’u gösterirken yaklaşık 37° dogu meridyeni üzerinde bulunan Sivas’ta yerel saat kaçı gösterir?
Çözüm :
- Meridyen farkı : 37° – 30° = 7°
- Zaman farkı : 7 x 4 = 28 dakika.
- Sivas daha doğuda olduğundan yerel saati
- 10.30 + 28 = 10.58 olur.
Örnek Soru – 2 :
6° dogu meridyeni üzerinde bulunan bir yerde yerel saat 10.45’i gösterirken, 2° batı meridyeni üzerinde bulunan başka bir yerde aynı anda yerel saat kaçı gösterir?
Çözüm :
Verilen yerlerden biri dogu meridyeni, öteki batı meridyeni üzerindedir. Buna göre, meridyen farklarını bulmak için, ikisinin meridyen numaralarım toplarız. Sonra, bildiğimiz diğer işlemleri yaparız.
- 6 + 2 = 8 meridyen fark vardır.
- 8 x 4 = 32 dakika zaman farkı eder.
- 2° batı meridyeninde saat daha geri olacağından, zaman farkını çıkarırız :
- 10.45 – 0.32 = 10.13
Örnek Soru – 3 :
80° batı meridyeni üzerinde bulunan Miami’de yerel saat 8.30 iken, 30° doğu meridyeni üzerindeki İzmit’te aynı anda yerel saat kaçtır?
Çözüm :
- izmit’le başmeridyen arasındaki fark 30 meridyen
- Miami ile başmeridyen arasındaki fark 80 meridyen
- Buna göre; meridyen farkı 30 + 80 = 110
- zaman farkı 110 x 4 = 440 dakika o da eşittir 7 saat 20 dakika
- İzmit’in yerel saati : 8.30 + 7.20 = 15.50 olarak bulunur.
