Eski çağlarda Anadolu’ya komşu olan uygarlıklarda kültür ve uygarlık düzeyleri ile ilgili bilgiler veren yazımız.
Mısır
Afrika’nın kuzeydoğusundaki Mısır, Nil Nehri sayesinde en eski çağlardan beri uygarlık merkezi olmuştur.
M.Ö. IV bin yılın sonlarına doğru biri kuzeyde, diğeri güneyde olmak üzere iki krallık kuruldu. Güneydeki krallık Kuzeyi de egemenliği altına alarak Mısır’ın birliğini kurdu. (M.Ö. 3 bin yılları başlarında)
Mısır, M.Ö: 2900-1200 tarihleri arasında parlak bir dönem yaşadı. Mısırlıların Hititlerle imzaladıkları Kadeş Barış Antlaşması diplomasi tarihinin başlangıcı sayılır.
M.Ö. 1200’den sonra Mısır uygarlığı eski parlaklığını kaybetti. Bir süre sonra Perslerin, ardından da Büyük iskender’in egemenliğine geçti.
Mezopotamya
• İlkçağlarda, Dicle ile Fırat arasındaki bölgeye Mezopotamya deniliyordu.
• Mezopotamya verimli topraklara, elverişli bir iklime, sulama olanaklarına sahip olduğundan sık sık işgallere uğruyordu.
• Dışarıdan birçok kavmin gelip buraya yerleşmesi, burada çeşitli uygarlıkların doğmasına yol açmıştır.
• Mezopotamya’nın siyasî tarihi Sümerlerle başlar. Sümerler M.Ö. IV. bin yılda Ön Asya’ya gelerek Aşağı Mezopotamya’ya yerleştiler. Burada Lagaş, Ur, Uruk, Eridu, Umma ve Kaş şehir devletlerini kurdular.
• Mezopotamya’ya ayrıca Sâmi asıllı birçok kavim yerleşti. Bunlardan Akadlılar, Amurrular, Asurlular uygarlık kurdular.
Ege ve Yunanistan
• Bu medeniyet Girit, Yunanistan, Makedonya, Trakya, Batı ve Güneybatı Anadolu’da yaşayanların ortak ürünüdür.
• Bu medeniyetin ilk ortaya çıktığı yer Girit’tir. Mısır, Suriye, Kıbrıs ve Anadolu ile sıkı ticarî ilişkileri sayesinde Giritliler, buralardaki uygarlıklardan etkilenmişlerdir.
• M.Ö. II. binde Akalar Yunanistan’a yerleştiler. Yerli kavimlerle kaynaşarak Miken uygarlığını kurdular.
• Dorlar, M.Ö. XII. yüzyılda Akaların egemenliğine son vererek Miken uygarlığını yıktılar.
• Dorlarla birlikte Yunanistan’da polis denilen şehir devletleri kuruldu Bunlardan Atina ve Sparta, Yunan tarihinde önemli rol oynadı.
• Yunanlılar Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında koloniler kurarak, ticaretlerini geliştirdiler. Kültürlerini yaydılar.
Fenikeliler ve İbraniler
Fenike; Dogu Akdeniz’de bugünkü Güney Suriye, Lübnan ve israil kıyılarından oluşan bir bölgeydi.
Bölgeye M.Ö. 3000 yıllarında geldikleri sanılan Fenikeliler; Biblon, Sayda ve Sur şehirlerini kurdular. Önceleri Mısırlıların etkisine giren Fenikeliler, daha sonra bağımsız şehir devletleri halinde yaşamaya başladılar.
Sonraki dönemlerde önce Asurlulara, sonra Babillilere bağlandılar. IV. Yüzyılın ilk yarısında Büyük İskender’in egemenliğine girdiler.
İbrani uygarlığı, Fenike topraklarının hemen güneyinde bugünkü İsrail topraklarında gelişmiştir.
M.Ö. 8. Yüzyılda Hz. Musa, İbrani kavminin başına geçti ve ilk kez, tek tanrılı dinin temsilcisi oldu. Bu dinin mensuplarına, “Musa’ya bağlı” anlamında “Musevi” denildi.
İbraniler, aynı zamanda peygamber olarak kabul edilen kralları Hz. Davut ve Hz. Süleyman zamanında en parlak dönemlerini yaşadılar.
Romalılara karşı 1. Yüzyılda çıkardıkları bir isyan nedeniyle çeşitli yerlere sürüldüler.
KÜLTÜR VE UYGARLIK DÜZEYLERİ
1. DEVLET YÖNETİMİ
Mısır’da kral, firavun olarak anılıyor; kendisi ve ailesi kutsal kabul ediliyordu.
Mezopotamya’da, ilk zamanlarda şehir devletlerinin başında dinsel ve siyasal güce sahip prensler bulunuyordu. Prensler diğer sitelere egemenliklerini kabul ettirirlerse Lugal (Kral) ünvanını alıyorlardı. Kraliçenin de devlet işlerinde etkinliği vardı.
Birer askeri imparatorluk olan Babil ve Asur’da güçlü bir merkezi yönetim ve mut-lakiyet kurulmuştu.
Ege ve Yunanistan
– Yunanistan’da her şehir (polis) ayrı bir devletti.
– Zamanla güçlenen asiller aristokratik bir yönetim kurdular. (Seçme ve seçilme hakkı sadece zengin ve soylu [aristokrat]sınıfa aitti.
– Daha sonra birçok şehir devletinde halk yönetimi (demokrasi) kuruldu.
Fenikeliler ve İbraniler
– Fenikeliler şehir devletleri (siteler) halinde yaşıyorlardı.
– İbraniler, krallıkla yönetilmişlerdir.
2. DÎN VE İNANIŞ
Mısırlılar dinlerine çok bağlıydılar. Güneş Tanrısı (Amon-Ra) Mısırlıların en büyük ilahıydı. Mısırlılar, tanrıların kendilerini insanlara hayvan şeklinde gösterdiklerine inanıyorlardı.
Mısırlılar, insanların öldükten sonra da yaşayacaklarına inanırlardı. Ancak bunun için vücudun bozulmadan kalması gerekiyordu. Bu nedenle ölüleri mumyalıyorlardı.
Firavunlar kendilerine piramitler, halka da labirent denilen yeraltı mezarları yaptırmışlardır. Mezarlara ölünün sevdiği eşyalar da konuluyordu.
Sümerlerin dinleri tamamen dünyevidir. Tanrılarının insanlara benzediklerini ancak, onların ölümsüz olduklarını kabullenmişlerdir. Ayrıca, ölümden sonraki yaşama inanıyorlardı.
Sümer tapmakları olan Zigguratlar tanrıların sarayları olarak kabul edilirdi. Sümerler, tanrılarının yüksekte olduğunu düşündüklerinden yüksek tapmaklar yapmışlardır.
Ege ve Yunanistan
• Çok tanrılı bir din egemendi.
• Yunanlıların dini inanışlarının kaynağı Dogu kökenlidir.
• Yunan tanrılarının, Yunanistan’ın en yüksek dağı olan Olimpos’ta yaşadıklarına ve baş tanrı Zeus etrafında toplandıklarına inanırlardı.
• Yunanlılar, tanrıları için spor, müzik ve şiir yarışmaları düzenliyorlardı. Bunların en önemlisi Zeus adına düzenlenen olimpiyat oyunlarıydı
Fenikeliler ve İbraniler
• Tek tanrı inancı ilk kez Ibranilerde görülmüştür.
• Tanrı (Yahve) kutsal kitabı olan Tevrat’ı Hz. Musa’ya göndermiştir. Tevratm esasını on emir oluşturur.
• Fenikelilerin dini inanışları, Ön Asya dinlerinin bir karışımıydı.
3. SOSYAL VE EKONOMİK HAYAT
• Mısır’da devlet işlerini yürüten kalabalık bir bürokrat zümresi vardı. Memurlar, asil ailelerden seçiliyordu.
• Rahipler oldukça etkiliydi ve önemli bir ekonomik güce kavuşmuşlardı.
• Köleler tarım, madencilik ve ulaşım işlerinde çalışıyordu. Piramitler köle emeğiyle yapıl-mıştır.
• Mısır’da adalet işlerine önem verilmiş, yasalar çıkarılarak mahkemeler kurulmuştur.
Mezopotamya’da Halk;
• hürler (asiller, rahipler, memurlar, askerler, tüccarlar)
• korunanlar
• köleler
olmak üzere üç zümreye ayrılmıştı.
– Korunanlar, hürlerin haklarının bir kısmına sahipti.
– Kölelerin eşyadan farkı yoktu. Alınıp satılabiliyorlardı.
• Babilliler zamanında devamlı ordu kurulmuştur.
• Hukuk gelişmişti. İlk kanunları Urgakina (Lagaş kralı) en gelişmiş kanunları ise Hammurabi çıkarmıştır.
• Mezopotamya’da en eski devirlerden beri ticaret önem kazanmıştı. Anadolu, Suriye ve Mısır’la ticaret yapılıyordu.
Ege ve Yunanistan
• Halk şu zümrelere ayrılmıştı :
– Aristokratlar (Soylular) : büyük toprak sahipleri
– Tüccarlar
– Köylüler
– Köleler
• Yönetimde aristokratlar söz sahibiydi.
• Köylüler, gelirlerinin bir bölümünü aristokratlara verdikleri gibi, ödeyemedikleri borçları yüzünden özgürlüklerini kaybedip köle olabiliyorlardı.
• Rahipler, doğudaki gibi olağanüstü insanlar değil, dinî hizmetleri yerine getirmekle görevli memurlar sayılmıştır.
• Şehir devletleri, hem aralarındaki çatışma, hem de kölelerin ayaklanma tehlikesi nedeniyle güçlü ordular beslemişlerdir. Sparta en güçlü orduya, Atina en güçlü donanmaya sahipti.
• Yunan kanunları ağır cezalar içeriyordu.
• Tarıma elverişli toprak az olduğundan daha çok hayvancılık, bağcılık, zeytincilik ve balıkçılık gelişmişti.
• Kolonizasyon hareketi ile birlikte tarım ve ticaret gelişti. Tüccarlar önem kazandı.
4. YAZI, DİL VE EDEBİYAT
Mısır
• Mısırlılar M.Ö. IV. bin yıl sonlarına doğru hiyeroglif yazısını kullanmaya başlamışlardır. Bu yazı zamanla gelişerek 2^ harflik bir yazı sistemi haline geldi. Bu yazı Fenike alfabesine öncülük etmiştir.
• Mısırlılar, yazılarını papirüs üzerine yazıyorlardı.
• Mısır yazısıyla günümüze birçok eser kalmıştır.
Mezopotamya
• ilk yazıyı Sümerler (çivi yazısı) kullanmışlardır.
• Sümer çivi yazısı, üçgen uçlu çubuklarla kil tabletler üzerine yazılır, daha sonra tabletler pişirilirdi.
• Mezopotamya’da Gılgamış Destanı, Tufan hikayesi, Yaratılış gibi manzum eserler günümüze kadar gelmiştir.
Ege ve Yunanistan
• Yunanlılar yazıyı M.Ö. VIII. Yüzyılda Fenikelilerden almışlardır.
• Homeros’un Troya savaşlarını anlatan llyada ve Odessa destanı günümüze kalmış ölümsüz eserlerdir.
• Yunanlılarda tabiat ve bereket tanrısı Diyanizos adına her yıl yapılan şenlikler nedeniyle tiyatro oldukça gelişmiştir. O dönemden günümüze kalmış birçok tiyatro eseri bugün de sahnelenmekte ve beğeni ile izlenmektedir.
• İbraniler, alfabelerini Fenikelilerden almışlardır.
5. BİLİM VE SANAT
Mısır
• Bilim Mısır’da çok ileriydi. Özellikle astronomi, geometri ve tıpta önemli ilerleme sağlanmıştı. Pi sayısının değerini bugünküne çok yakın hesaplamışlardır.
• Yılın, 365 gün 12 ay ve bir ayın 30 gün olduğunu Mısırlılar hesaplamışlardır, bugünkü takvimin temelini atmışlardır.
• Ölüleri mumyalama işlemi, Mısırlıların insan vücudunu yakından tanımasına imkân vermiş, birçok hastalığın teşhis ve tedavisi ortaya konmuş, çeşitli ilaçlar yapılmıştır.
• Dinî ağırlıklı olan Mısır sanatında heykel, oyma ve kabartma oldukça gelişmiştir. Piramit ve tapınaklar çok büyük boyutlarda ve çok sağlam yapılabilmiştir.
Mezopotamya
• Sümerlerin bilime önemli katkıları olmuştur.
• Ay ve güneş’in hareketini tespit etmişler; Ay ve Güneş tutulmalarını hesaplamışlardır. Yılı 360, ayı 30 gün olarak hesaplamışlardır.
Günü 12’şer saatlik iki kısma (gece ve gündüz) ayırmışlardır.
• Aritmetik ve geometrinin temelini atmışlardır. Alan ve hacim hesaplarını yapabiliyor, ikinci üçüncü dereceden denklemleri çözebiliyorlardı.
• Sümer sanatı canlı ve gerçekçiydi. Sütun, kubbe ve kemer usulünü Sümerler bulmuşlardır. Kabartmacılık, oymacılık, kuyumculuk ve heykeltraşlıkta ileriydiler.
• Mezopotamya uygarlığı, etkisini en çok Anadolu’da gösterdi ve Akdeniz uygarlığının temeli oldu.
Ege ve Yunanistan
• Felsefe, tarih, tıp, aritmetik, geometri, astronomi alanlarında önemli ilerlemeler kaydedildi.
• Felsefe, Batı Anadolu’da oldukça gelişmiş, sonra Yunanistan’a geçmiştir. Sokrat, Eflatun, Aristo başlıca felsefecilerdir’
• Tarih ilk kez M.Ö. V. Yüzyılda bir bilim olarak ortaya çıkmıştır. Herodot tarihin babası sayılır. Tukidides ve Ksenofon da önemli eserler vermişlerdir.
• En önemli Yunan sanat ürünleri mimaride, özellikle tiyatro ve tapmaklarda ortaya
konulmuştur. Heykelcilik oldukça ileriydi. Önce tanrı heykelleri, M.Ö. V. Yüzyıldan itibaren de insan heykelleri yapılmıştır.
Fenike ve İbraniler
• Fenike sanatı, Ön Asya ülkeleri sanatının bir taklitidir. Fenikelilerde şehircilik gelişmiş, ticarî seferler ve koloniler sayesinde eski Ön Asya uygarlığı, Akdeniz havzasına yayılmıştır.
• İbraniler’e ait eserlerin başında Hz. Süleyman tarafından yaptırılmış olan Süleyman Mâbedi gelmektedir.
