Büyük bir medeniyet kurmuş olan Eski Mısır tarihi ve dönemleri ile ilgili bilgilerin yer aldığı yazımız.
Mısır, üzerinde çok eski çağlardan beri insanların yerleşmiş, medeniyet kurmuş oldukları bir ülkedir. Mısır denince akla ilk önce Eski Mısır gelir, çünkü bu ülke, Mezopotamya ile birlikte ilk, medeniyetin kurulduğu yerdir. Nil vadisi, tarihin binlerce yıl süren en devamlı devletlerinden, medeniyetlerinden birine, belki birincisine beşik olmuştur.
Eski Mısırlılar Hâmî kavimlerdendi. Mısır’da kurdukları devletlerini M.Ö. 3500-525 ve 404-343 arasında, 3036 yıl kadar devam ettirmişlerdir; bütün tarihte bu kadar sürekli hiçbir devlet gösterilemez. Önce site devletlerinin kurulduğu Delta ile Yukarı Mısır’ı, I. Sülâle’nin ilk firavunu sayılan Menes’in babası Narmer birleştirdi. I. Sülâle’den 9 firavunun M.Ö. 3500-3197 arasında 303 yıl Mısır İmparatorluğu’nu idare ettikleri sanılıyor.
Mısır, o zamanki dünya nüfusunun en büyük bölümünün yaşadığı yerdi; dünya nüfusunun 50-60 milyon tahmin edildiği o çağlarda, Mısır’da rahatça 7 milyon kişinin yaşadığı hesaplanıyor. II. Sülâle’nin 10 firavunu M. Ö. 3197-2778 arasında 419 yıl hüküm sürdüler; bu, en çok iktidarda kalan sülaledir.
• Eski İmparatorluk: 618 yıl sürmüştür. III. Sülâle (M.Ö. 2778-2723) ile «Eski İmparatorluk» denen devir başlar. IV. Sülâle (M. Ö. 2723-2563) Büyük piramitleri yaptırmakla ünlüdür; Khufu (Keops), bu sülâlenin 2. hükümdarıdır. III. Sülâle’den 6, III.’den 9 firavun gelmiştir. Eskiden Thinis olan başkent, Eski İmparatorluk devrinde Menfis’e (bugünkü Kahire’ye) alındı. V. Sülâle (M.Ö. 2563-2423) devrinin 9 firavunu başkenti az yakındaki Helyopolis’e götürdülerse de, VI. Sülâle’nin 6 firavunu, başkenti yeniden Menfis’e aldılar. Bu sülâlenin ilk firavunu I. Pepi 45, onun oğlu ikinci firavun II. Pepi ise 88 yıl tahtta kalmışlardır. II. Pepi, bütün tarihte, şimdiki bilgilerimize göre, tahtta en uzun kalan hükümdardır. Bundan sonra aynı zamanda hüküm süren birkaç sülâle ortaya çıkmış, Mısır birliği parçalanmıştır.
• Orta İmparatorluk: 580 yıl sürmüştür. XI. Sülâle (M.Ö. 2160-2000) ile «Orta İmparatorluk» devri başlar. Bu sülâle, başkenti Yukarı (güney) Mısır’da Teb’e (bugünkü Luksor’a) götürmüştür. Bu sülâleden 5 firavun gelmiştir. XII. Sülâle’nin (M. Ö. 2000-1788) 8 firavunu Menfis yakınlarında Lisht’ te saltanat sürdüler. Ünlü Büyük III. Amenemhat, 1850-1801 arasında Feyyûm’da 49 yıl tahtta kaldı. XIII. Sülâle’nin (M.Ö.1788-1760) 13 firavunu başkentlerini yeniden Teb’e götürdüler. Bu Sülâle ile Orta İmparatorluk çöküntüye uğradı. Delta’da Avaris’te Hiksoslar’ın XV. ve XVI. Sülâleler’i hüküm sürerken, XVII. Sülâle de Teb’de Mısır devletini devam ettirdi. Orta İmparatorluk devri M.Ö. 1580’de Asyalı Hiksoslar’ın Mısır’dan kovulmaları ile son buldu.
• Yeni İmparatorluk: 817 yıl sürmüştür. XVIII. Sülâle’nin (M.Ö.1580-1320) 13 firavunu ile «Yeni İmparatorluk» devri başladı. Teb, yeniden başkent oldu. I. Tutmosis (Tut-mes) M. Ö. 1536-1520 yılları arasında hüküm sürdü, ilk defa güneyde 4. Çağlayan’a kadar indi. «Ihnaton» diye anılan IV. (Büyük) Amenofis (Amenhotep) M. Ö. 1370-1352 yılları arasında hüküm sürdü, başkenti «Ahhetaton» adını verdiği Tell-el-Amarna’ya taşıdı, tarihte ilk defa olarak tek tanrılı dini ilan ettiyse de Mısır dinine inananlar onu devirdiler.
Bu sülâlenin 11. firavunu olan Tutankhamon, Ihnaton’un damadıdır. XIX. Sülâle’den (M.Ö. 1320-1200) 11 firavun geldi. M. Ö. 1319-1298 arasında hüküm süren I. Sethos (Seti)’den sonra tahta oğlu II. (Büyük) Ramses geçti. M. Ö. 1298-1232 arasında 66 yıl saltanat sürdü. Suriye’yi, Filistin’i alan Mısırlılar çoktan Fırat’a dayanmışlardı; yüzlerce yıldan beri dünyanın en büyük devletini kurmuş bulunuyorlardı. XVIII Sülâle’den inen bir prens, 11 firavunlu XX. Sülâle’yi (M. Ö. 1200-1090) kurdu. Bu sülâlenin 10 firavunu Ramses adını taşırlar (III.-XII. Ramsesler). XXI. Sülâle’nin 6 firavunu (M. Ö. 1090-945), önce Teb’de, sonra Tanis’te hüküm sürdüler. XIX. Sülâle’nin haşmeti geride kaldı. Mısır en büyük bayındırlık eserlerini, sulama tesislerini gerçekleştiren XIX. Sülâle devrindeki refaha ondan sonra hiçbir zaman erişemedi. XXII. Sülâle’ nin (M.Ö. 945-745) 9 firavunu Libyalı’dır; bunlar, Bubastis’i başkent yaptılar. XXIII. Sülâle’nin (M. Ö. 745-718) 4 firavunu da Libyalı’dır; Tanit’te hüküm sürdüler. XXIV. Sülâle’nin (M. Ö. 718-715) 2 firavunu ile ağırlık merkezi Aşağı Mısır’a, Delta’da Sais’e geçti. XXV. Sülâle’nin Habeş olan 4 firavunu (M. O. 715-663), önce Teb’de, sonra Tanis’ te hüküm sürdüler.
• Yabancı Egemenliği: M.Ö. 671 ‘de Asurlular, Mısır’ı aldılar. Böylece, Mısır Hâmîler’ den Sâmîler’e geçti, yabancı egemenliği başladı. Asurlular M. Ö. 674-669 ve 666-645 arasında 26 yıl Mısır’ı ellerinde tuttular; yalnız, firavunlara dokunmadılar; onları uyrukları haline getirmekle yetindiler, M.Ö. 663’ten 525’e kadar XXVI. Sülâle’nin 6 firavunu, Delta’da Sais’te hüküm sürerek Mısır’a son parlak milli çağını yaşattılar.
M. Ö. 525-404 ve 343-333 arasında 131 yıl, Mısır’da İranlılar hüküm sürdüler. İran (Ahemenî) imparatorları XXVII. Sülâle sayılırlar. Mısır, İran’ın bir eyaleti oldu. Sonra Sais’te 1 firavunlu XXVIII. Sülâle (M. Ö. 404-399), Mendes’te 2 firavunlu XXIX. Sülâle (M. Ö. 399-380), Sebennytos’ta 3 firavunlu XXX. Sülâle (M. Ö. 380-343) geldi geçti.
XXXI. Sülâle (333-323), Büyük İskender’ dir. İskender, Mısır’da, ülkenin binlerce yıllık dinine, geleneklerine saygı gösterdi, gerçekten Mısırlı bir firavun gibi davrandı. Ölümünden sonra generallerinden Ptolemaios, XXXII. Sülâle’yi (M. Ö. 323-30) kurdu. Bu sülâle İskenderiye’yi başkent yaptı. İskenderiye milyonluk nüfusu ile dünyanın en büyük şehri oldu. Ptolemaioslar, I. Ptolemaios Lagos’tan dolayı Lagitler (Lagosoğulları) diye anılır. Mısır’a Yunanlı’lığı bu sülâle soktu.
M.Ö. 30 yılında Lajidler’in son hükümdarı Kleopatra’nın devrilmesi, Octavianus’un (Augustus’un) Mısır’a gelmesiyle Roma egemenliği başladı. Roma İmparatorluğu’nun en gözde eyaleti olan Mısır’da Romalılar, M.S. 395’e kadar 425 yıl kaldılar; 44 hanedana mensup Roma imparatorları aynı zamanda Mısır imparatoru oldular, ülkeyi, geniş yetkili genel valileriyle yönettiler. 395’te imparatorluk ikiye ayrılınca, Mısır, Doğu Roma’nın, yani Bizans’ın payına düştü. 641’e kadar 246 yıl, 8 hanedandan Bizans imparatorları Mısır’da genel valileri tarafından temsil edildiler.
