Dilbilgisinde eylem kiplerinde anlam ve zaman kayması nasıl olur? Örneklerle açıklaması.
EYLEM KİPLERİNDE KAYMA:
1. Geniş zaman bilinen geçmiş zaman yerine kullanılabilir:
Rahmetli birgün çocuklarını etrafına toplar (geniş zaman) ve der (geniş zaman) ki:
-Kimseyi incitmeyin.
Rahmetli dendiğine göre “topla-” ve “de-” eylemleri bilinen geçmiş zamanda yapılmıştır (“topladı”, “dedi”).
2. Geniş zaman, bilinmeyen geçmiş zaman yerine kullanılabilir:
Keloğlan birgün heybesini sırtına alır (geniş zaman)ve devle döğüşmeye çıkar (geniş zaman).
Bu cümle bir masaldan alındığına göre “al-” ve “çık-” eylemleri bilinmeyen geçmiş zaman yerine kullanılmıştır (“almış”, “çıkmış”).
3. Geniş zaman, gelecek zaman yerine kullanılabilir:
Beni, elbet birgün anlarsınız (geniş zaman).
Cümlede gelecek zaman anlamı vardır (anlayacaksınız).
4. Gelecek zaman, emir yerine kullanılabilir:
Albay: “Şimdi beni dinleyeceksiniz. (geniş zaman)” diye söze başladı.
Cümlede emir anlamı vardır (dinleyin).
5. Gelecek zaman, gereklilik yerine kullanılabilir:
Bu sıkıntılı günlerimde elbet siz yardım edeceksiniz (geniş zaman).
Cümlede gereklilik anlamı vardır (yardım etmelisiniz).
6. Şimdiki zaman, geniş zaman yerine kullanılabilir:
Her sabah kahvaltımı yapıyorum (şimdiki zaman).
Cümlede geniş zaman anlamı vardır (yaparım).
7. Şimdiki zaman gelecek zaman yerine kullanılabilir:
Çalışmalarımız yakında bitiyor (şimdiki zaman).
Cümlede gelecek zaman anlamı vardır (bitecek).
8. Şimdiki zaman, bilinen geçmiş zaman yerine kullanılabilir:
1.1.1991’de berat ediyor (şimdiki zaman) ve tekrar politikaya atılıyor (şimdiki zaman).
Cümlede bilinen geçmiş zaman anlamı vardır (berat etti, atıldı).
9. İsteğin hikaye veya rivayeti, dilek-koşul yerine kullanılabilir:
Birazcık susaydın (isteğin hikayesi) ne söylediğini anlardın,
Cümlede dilek-koşul anlamı vardır (sussaydm).
10. İstek, emir yerine kullanılır:
Arkadaşlar, şimdi bu konuyu içimizden bir kere okuyalım (istek)
Cümlede emir anlamı vardır (okuyun).
11. Geniş zaman, istek veya ince bir emir yerine kullanılır:
Bir bardak daha almaz mısınız (geniş zaman)?
Cümlede istek anlamı vardır
(almanızı istiyorum).
Bu konuyu bir daha okur musunuz (geniş zaman)?
Cümlede emir anlamı vardır (okuyun).
UYARI: Kişilerdeki kaymayı tespit ederken zaman bildiren sözcükleri göz önünde bulundurmalıyız.
