Eylemde, fiilde Zaman nedir? Eylemde gelecek, geçmiş, şimdiki zaman ve bileşik zamanlı eylemler konu anlatımı, örnekler.
EYLEMDE ZAMAN
Bu kavram, eylemin içinde oluştuğu zamanı gösterir. Eylemin temel ana konusunu içerir. Eylem bir oluş, kılmış, yargı bildirirken zamanı da belirler. Geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, geniş zaman eylemlerin oluş zamanlarının başlıcalarıdır.
Eylemler, zamanla birlikte, kişi kavramlarını da belirleyerek, kişiye bağlı olarak biçimlenirler. Bu biçimleniş de kipleri oluşturur. Kiplerin bir bölüğü zamanı, bir bölüğü de istek, dilek-koşul, gereklik, buyrum gibi duyguları belirtir.
Eylem çekiminde zaman, temel kavramdır. Kipler de bu zamanlara göre adlandırılır. Zamanlarına göre eylemleri şöyle ayırabiliriz:
1— Geçmiş zaman (Lat. perfectum)
2— Şimdiki zaman (Lat. praesens)
3— Gelecek zaman (Lat. futurum)
4— Geniş zaman (aorist)
Eylem çekiminde zaman önemli bir rol oynamaktadır. Eylemlere, türlü zaman kavramı taşıyan eklerin getirilmesiyle, eylemin bildirdiği işin, oluşun, hareketin, anlatılmak istenilen yargının zamanı belirlenir. Eylemin şimdi ya da geçmişte yapıldığını, yapılmakta olduğunu, yapılacağını, kısacası zamanı, bu ekler belirtir.
Türkçede eylemler, zaman açısından yalın zamanlı, bileşik zamanlı olmak üzere ikiye ayrılır. Ekeylem almadan, doğrudan doğruya zaman gösteren eklerle çekimli eylemin belirttiği zaman yalın zamandır.
Türkçede, eylem çekimini oluşturan yalın zamanlar şunlardır:
Geçmiş Zaman
Eylemin bildirdiği zaman, içinde bulunulan zamandan önceyi belirtir. Bu zaman eylemin kök ya da gövdesine -dı ve -mış eklerinden birinin getirilmesiyle sağlanır. Bu biçimdeki eylem, belirli geçmiş ve belirsiz geçmiş kiplerini oluşturur.
Belirli geçmiş zamanın I. bölüm kişi eklerine göre çekimi:
1. t.k. kal-dı-m 1. ç.k. kal-dı-k
2. t.k. kal-dı-n 2. ç.k. kal-dı-nız
3. t.k. kal-dı 3. ç.k. kal-dı-lar
Olumsuz biçimi: kal-ma-dı-m, kal-ma-dı-n, kal-ma-dı, kal-ma-dı-k, kal-ma-dı-nız, kal-ma-dı-lar.
Soru biçimi: kal-dı-m mı?, kal-ma-dı-n mı?, kal-ma-dı mı?
Belirsiz geçmiş zaman II. bölüm kişi eklerine göre çekimlenir:
1. t.k. kal-mış-ım 1. ç.k. kal-mış-ız
2. t.k. kal-mış-sın 2. ç.k. kal-mış-sınız
3. t.k. kal-mış 3. ç.k. kal-mış-lar
Olumsuz biçimi: kal-ma-mış-ım, kal-ma-mış-sın, kal-ma-mış.
Soru biçimi: kal-mış mı-y-ım?, kal-mış mı-sın?, kal-mış mı?
Şimdiki Zaman
Şimdiki zaman anlatımı, -iyor eki eylem kök ya da gövdesine getirilerek sağlanır. Eylemin içinde bulunulan zamanda başladığını ve sürdüğünü belirten bu zaman bildirme kipi olarak da biçimlenir.
Şimdiki zaman II. bölüm kişi eklerine göre çekimlenir:
1. t.k. kal-ıyor-um 1. ç.k. kal-ıyor-uz
2. t.k. kal-ıyor-sun 2. ç.k. kal-ıyor-sunuz
3. t.k. kal-ıyor 3. ç.k. kal-ıyor-lar
Olumsuz biçimi: kal-mı-yor-um, kal-mı-yor-sun, kal-mı-yor.
Soru biçimi: kal-ıyor mu-y-um ?, kal-ıyor mu-sun ?, kal-ıyor mu ?
Gelecek Zaman
Eylemin anlattığı iş, oluş ve kılmışın geleceğe ilişkin olduğunu anlatır; eylem kök ya da gövdesine -acak/-ecek eki getirilerek kurulur.
Gelecek zaman II. bölüm kişi ekleriyle çekime girer:
1. t.k. kal-acak-ım (kalacağım) 1. ç.k. ka-acak-ız (kalacağız)
2. t.k. kal-acak-sın 2. ç.k. kal-acak-sınız
3. t.k. kal-acak 3. ç.k. kal-acak-lar
Olumsuz biçimi: kal-ma-y-acak-ım (kalmayacağım), kal-ma-y-acak-sın (kalmayacaksın), kal-ma-y-acak (kalmayacak)
Soru biçimi: kal-acak mı-yım ?, kal-acak mı-sın ?, kal-acak mı ?
Geniş Zaman
Eylemin her zaman yapıldığını ya da yapılabileceğini bildiren zamandır. Eyleme -r (-ir, -tr, -ur, -ür, -er, -ar) eki getirilerek kurulur.
Geniş zaman II. bölüm kişi ekleriyle çekimlenir:
1. t.k, kal-ır-ım 1. ç.k. kal-ır-ız
2. t.k. kal-ır-sın 2. ç.k. kal-ır-sınız
3. t.k. kal-ır 3. ç.k. kal-ır-lar
Olumsuz biçimi: kal-ma-m, kal-maz-sın, kal-maz.
Soru biçimi: kal-ır mı-y-ım ?, kal-ır mı-sın ?, kal-ır mı ?
Bileşik Zamanlı Eylemler
Daha önce anlatılan yalın zamanlardan çoğu, kullanım gereği, bileşik zamanları oluşturur. Bu bileşik zamanlar da hikâye bileşik zamanı, rivayet bileşik zamanı ve koşul bileşik zamanı olmak üzere bölümlendirilir.
Yalın zamanlı ve çekimli bir eylemin ekeylem olarak yeni bir zaman oluşturduğu görülür. Yalın zamanlı bir eylemin, ekey-lemin -di (i-di), -miş (i-miş), -se (i-se) biçimlerinden birini almasıyla bileşik zamanlı eylem ortaya çıkar. Bu durumda eylem çift zamanlı gibi olur: kalırdı (kal-ır+i-di), kalırmış (kal-ır+ i-miş), kalırsa (kal-ır+i-se) gibi.
1. Hikâye Bileşik Zamanı
Ekeylemin -di biçiminin yalın zamanlı bir eylemle oluşturduğu bileşik zamana hikâye bileşik zamanı denir. Hikâye bileşik zamanı, adından da anlaşılacağı gibi, yalın zamanlı eylemin anlattığı kavramı hikâye etmeye yarar.
Bildirme kiplerinin hepsi, hikâye bileşik zamanına göre çekimlenebilir: kal-dı-m-dı (kal-dı-y-dı-m, belirli geçmiş), kal-mış-tı-m (belirsiz geçmiş), kal-ıyor-du-m (şimdiki zaman), kal-ır-dı-m (geniş zaman), kal-acak-iz-m (gelecek zaman) gibi.
Bildirme kiplerinin hikâye bileşik zamana göre çekiminde birinci bölümdeki kişi ekleri kullanılır.
-m -k
-n -nız
— -lar
İsteme kipleri de buyrum kipi dışında, hikâye bileşik zamanı çekimine girerler: kal-sa-y-dı-m (dilek-koşul), kal-a-y-dı-m (istek), kal-malı-y-dı-m (gereklik) gibi.
İsteme kipleri de hikâye bileşik zamanına göre çekimlenirken 1. bölüm kişi eklerini alırlar:
-m -k
-n -siniz
—– -lar
Hikâye bileşik zamanına göre bir eylemin olumsuz ve sorulu çekimleri, yalın zamanlı eylem çekimlerinde olduğu gibidir: kal-ma-dı-m-dı (kal-ma-dı-y-dı-m), kaldım mı-y-dı? (belirli geçmiş), kal-ma-mış-tım. kal-mış mı-y-dı-m? (belirsiz geçmiş), kal-ma-yor-du-m (kalmıyordum), kal-ıyor mu-y-du-m ? (şimdiki zaman), kal-maz-dı-m, kal-ır mı-y-dı-m ? (geniş zaman), kal-ma-y-acak-tı-m, kal-acak mı-y-dı-m ? (gelecek zaman); kal-ma-sa-y-dı-m, kal-sa mı-y-dı-m? (dilek-koşul), kal-ma-y-a-y-dı-m, kal-a mı-y-dı-m? (istek), kal-ma-malı-y-dı-m, kal-malı mı-y-dı-m? (gereklik) gibi.
Ayrıca bunların olumsuz sorulu çekimleri de vardır: kal-ma-y-acak mı-y-dı-m ?
2. Rivayet Bileşik Zamanı
Yalın zamanlı eylemin, ekeylemin -miş (i-miş) ekini alarak rivayet bileşik zamanını oluşturduğu görülür.
Rivayet bileşik zamanlı eylemlerin genellikle geçmiş zaman kavramı taşıdıkları görülür. Kimi zaman da eylemin anlattığı kavramın bir başkasından aktarıldığı ya da olasılık anlamı verdiği olur. Bununla birlikte anlatımda kesin bir yargı yoktur.
Yalın zamanlı bildirme kipleri belirli geçmiş dışında, rivayet bileşik zamanı çekimine girerler ve bu çekim sırasında 2. bölümdeki kişi eklerini alırlar: kal-mış-mış-ım (belirsiz geçmiş), kal-ıyor-muş-um (şimdiki zaman), kal-ır-mış-ım (geniş zaman), kal-acak-mış-ım (gelecek zaman) gibi.
İsteme kipleri de rivayet bileşik zamanı çekimine girerler. Ancak buyrum kipinin yalnız. 3. tekil ve çoğul kişileri bileşik zaman eki alabilirler, fakat kullanımda pek sık geçmez: kal-sa-y-mış-ıvı (dilek-koşul), kal-a-y-mış-ım (istek), kal-malı-y-mış-ım (gereklik), kal-sın-mış, kal-sın-lar-mış (buyrum, 3. kişi tekil ve çoğul) gibi.
Rivayet bileşik zamanı çekimine girmiş eylemlerin de olumsuz çekimleri vardır: kal-ma-mış-mış-ım (belirsiz geçmiş), kal-ma-lyor-muş-um (kalmıyormuşum, şimdiki zaman), kal-maz-mış-ım (geniş zaman), kal-ma-y-acak-mış-ım (gelecek zaman); kal-ma-sa-y-mış-ım (dilek-koşul), kal-ma-y-a-y-mış-ım (istek), kal-ma-malı-y-mış-ım (gereklik) gibi.
Bu bileşik zaman çekimine girmiş eylemlerin sorulu ve olumsuz sorulu biçimleri kullanılmamaktadır.
3. Koşul Bileşik Zamanı
Bileşik zamanların, koşul kavramı taşıyanıdır. Dilimizde koşul bileşik zamanı, yalın zamanlı bir eylemle ekeylemin se (i-se) biçimiyle oluşur.
Yalın zamanlı bildirme kiplerinin tümü ikinci bir zaman olarak koşul bileşik zaman çekimine girerler ve anlatıma koşul kavramı katarlar: kal-dı-msa (kal-dı-ysa-vı, belirli geçmiş), kal-mış-sa-ın (belirsiz geçmiş), kal-ıyorsa-m (şimdiki zaman), kal-ır-sa-m (geniş zaman), kal-acaksa-m (gelecek zaman) gibi.
Yalın zamanlı eylemlerin se ekinden sonra, 1. bölümdeki kişi eklerini aldıkları görülür.
İsteme kipleri, tümüyle istek, dilek, koşul bildiren kipler olduklarından ikinci kez koşul bildiren ek almazlar. Bunlardan yalnız, seyrek de olsa gereklik kipinin koşul bileşik zamana göre çekimlendiği görülür: kal-malı-ysa-m gibi
Koşul bileşik zamanı çekimine girmiş eylemlerin olumsuz çekimleri yapılır: kal-ma-dı-m-sa (kal-ma-dı-y-sa-m, belirli geçmiş), kal-ma-mışsa-m (belirsiz geçmiş), kal-ma-ıyorsa-m (kalmıyorsam, şimdiki zaman), kal-maz-sa-vı (geniş zaman), kal-ma-y-acak-sa-m (gelecek zaman); kal-ma-malı-ysa-m (gereklik) gibi.
Sorulu ve olumsuz sorulu çekimleri pek sık kullanılmaz.
Katmerli Bileşik Zaman
Yukarıda sıraladığımız ve çekimlerini verdiğimiz bileşik zamanlara bir de katmerli bileşik zamanı ekleyebiliriz.
Bileşik zaman çekimine girmiş eylemin yeniden ekeylemle kullanılmasıyla katmerli bileşik zaman oluşur. Hikâye ve rivayet bileşik zaman çekimlerine ekeylemin -se biçiminin eklendiği görülür. Katmerli bileşik zaman örnekleri dilimizde azdır: kalır-saymış, kalıyorvıuşsa, kalacaktıysa gibi.
Ekeylemin, bildirme koşacı dediğimiz, ekleşmiş -dir biçimi de kimi kez yalın zamanlı bir eylemin genellikle 3. tekil ve çoğul kişi çekimlerinde ve 1., 2. kişi çekimlerinde de kullanılarak bir tür bileşik zamanlı eylem tümceleri oluşturur. Çoğunlukla “olasılık” kavramı taşıyan bu anlatımlarda yalın zamanlı eylemle anlatılan yargının pekiştirildiği görülür: gelmiştir, geliyordur, gelecektir, gelmelidir … gibi.
Belirli geçmiş ve geniş zamanla bildirme koşacının kullanılışına pek rastlanmaz. Ayrıca dilek kiplerinden yalnızca gereklik bildirme koşacıyla kullanılır.
“Bilmiyorum, benden önce de onun değerini anlayanlar olmuştur.”
“Bugün Ataç diye bir masal, bir efsane, bir mythe varsa genç şairler, genç yazarlar kurmuşlardır onu.”
