Türkçede Eylemin Biçim Özellikleri: Kök Durumda, Bileşik ve Türemiş Eylemler

0
Advertisement

Türkçede eylemler kök durumda, türemiş ve bileşik olarak üç ana kategoride incelenir. Kök durumundaki eylemler doğrudan eylemin anlattığı kavramı taşırken, türemiş eylemler kök veya gövdelerine eklenen soneklerle oluşur. Bileşik eylemler ise bir sözcükle anlam ve biçim yönünden kalıplaşarak oluşan eylemlerdir. Bu makalede Türkçedeki eylem biçim özellikleri detaylı bir şekilde ele alınıyor.

Türkçe

Dünya dilleri içinde dilimiz, biçim özellikleri yönünden dilcilerce bitişken diller (Fr. langues agglutinantes) adı verilen küme içinde sayılmakta ve bir bölüm dilcilerce, bu dil tipinin “ideal örneği” olarak görülmektedir.

Altay ve kimi Ural dillerinin, ayrıca, bunlar dışında kalan bir bölüm dillerin (örneğin Dravida dilleri) içinde bulunduğu bu dil kümesi, hiç değişmeyen bir kökle çok çeşitli görevleri yerine getiren soneklerin sıkıca, ek yerleri belli olmayacak biçimde bağlanarak çekimin sağlandığı, türetmelerin yapıldığı dilleri kapsar.

Bu dil tipinde örneğin, Türkçe baş sözcüğünden oluşan başlattırılmak ya da başımızdakiler sözcüklerindeki gibi, değişmeyen köke değişik çekim ve yapım ekleri sıkıca bağlanmaktadır.

Bu durumda, öteki dil tiplerinden ayrı olarak çekim ve yapımda kök ve sonek niteliği taşıyan yalnızca iki tür morfem (biçimbirim) bulunmaktadır. Bir eylemin çekimi için bu ikisinden başka, ayrı bir sözcüğe gereksinme duyulmamaktadır.

Advertisement

Eylem çekimi sırasında zaman, kişi, sayı, olumsuzluk gibi kavramlar hep sonek durumundaki morfemlerle anlatım bulur. Bu bakımdan Türkçedeki eylemlerin biçim özellikleri söz konusu edilirken yalnızca kök (ad ve eylem kökü) ile sonek kavramlarının varlığı temeldir. Önek ve içek dilimizde yoktur.

Eylemde biçim özellikleri ele alınırken belirtilmesi gereken bir yön, çekim ve türetme sırasında başta ünlü uyumu olmak üzere türlü benzeşmelerin biçimi etkide bulundurduklarıdır. Örneğin gözetleyici ve araştırıcı sözcükleri bu açıdan incelenince bu ses eğilimi dolayısıyla Türkçede aynı morfemin değişik allomorflarınm bulunduğu göze çarpar. Meslek gösteren -cı eki arabacı’da -cı iken sütçü örneğinde -çü’ye, oduncu örneğinde -cu’ya ekmekçi’de -çi’ye dönüşerek değişik allomorflar meydana getirmiştir. Çekim sırasında da aynı eğilim, eylemin ünsüz ve ünlü açısından aynı nitelikte seslerden oluşmasını sağlar.

Biçim açısından eylemleri kabaca bir ayrımla şu biçimde bölümlendirebiliriz.

  1. Kök durumunda olan eylemler
  2. Türemiş eylemler
  3. Bileşik eylemler

1. Kök Durumunda Olan Eylemler

Eylemin bölünemeyen en küçük parçası köktür. Eylem kökü doğrudan doğruya eylemin anlattığı kavramı taşır: koş-, at-, sat-, al-, gel-, iç-, git- gibi.

Türkiye Türkçesinde kök, ad ve eylem kökü olarak bilinir. Bu köklerden türlü eylemler türetilir. Bunlara eklenmesi gereken bir yön de kimi yazarların üzerinde durduğu ikili kökler konusudur.

İkili kökler hem ad hem de eylem türetmeye yarayan köklerdir: göç, göç-; tat, tat-; eski, eski-; ağrı, ağrı- gibi.

Advertisement

2. Türemiş Eylemler

Eylem ya da ad kök ve gövdelerine belirli soneklerin getirilmesiyle oluşurlar. Eylem kök ya da gövdesinden koş-tur-ul-, bil-dir-me-, iç-ir-il-, geç-iş-tir-il-, gez-in-, süz-dür-, sor-uş-tur- gibi eylemler türetilir.

Ad kök ve gövdelerinden, göz-le-, söz-le-ş-, baş-la-tı-, taş-la-ş-tır-, az-al-t-. sonuç-la-n-dır- gibi sözcükler türetilir. Örneklerde olduğu gibi, temel kavramı taşıyan köke değişik eylem çatılarının anlatımına yarayan soneklerle ayrıca çekim ve yapım ekleri getirilir.

Türkçede her kökten, her zaman birden çok sözcük türetilebilir. Türemiş eylemler de türemiş sözcükler arasında oldukça geniş yer tutar.

Ayrıca çat-la-, gür-le-, şık-ır-da-, şır-ıl-da-, tık-ır-da- örneklerinde olduğu gibi, yansıma dediğimiz sözcüklere de eylem türeten ekler getirilebilir.

3. Bileşik Eylem

Bir sözcükle hem anlam hem de biçim yönünden kalıplaşarak oluşan eylemlerdir. Bu eylemlerin dilimizde türlü kullanılışları vardır.

Yardımcı eylem adını verdiğimiz sözcüklerle oluşan bileşik eylemler dilimizde en çok kullanılanlardır. Yabancı dillerden özellikle Arapça, Farsça ve Fransızcadan gelme sözcüklerle oluşan tahrip etmek, hissetmek, niyaz etmek, empoze etmek gibi. Bileşik eylemlerde en çok etmek, olmak, kılmak gibi eylemler yardımcı eylem olarak kullanılır.

Türkçede -i ve -e’li ulaçlarla vermek, bilmek, durmak, kalmak, yazmak eylemlerinin birleşmesiyle oluşan ve tümünü ulaçlı bileşik eylemler adı altında topladığımız yeterlik (söyleyebilmek), tezlik (söyleyivermek), sürerlik (gidedurmak) ve yakınlık (düşeyazmak) eylemleri de başka bir bileşik eylem öbeğini içerirler.

Bu tür eylemler bu bölümünün sonunda işlenecek olan eylemsiler içinde de söz konusu edilecektir. Bu bakımdan, burada bu konu üzerinde uzun boylu durmuyoruz.

Ad ya da ad soylu bir sözcükle bir eylemin bileşik eylem oluşturduğu da olur. Kimi kez bunlar bir deyim gibi kullanılırlar: göz etmek, yüz bulmak, el etmek, göze girmek, başa çıkmak, başa kakmak, dile düşmek gibi.


Leave A Reply