Fiil, eylem nedir? Fiilerin türleri, çeşitleri, anlam ve kullanımlarına göre çeşitleri ile fiilimsiler hakkında bilgiler.
Fiil Nedir? Fiiller Hakkında Bilgiler
Dilbilgisinde, şahıs ve zaman göstererek bir oluş veya kılışı anlatan kelimeye “fiil” (eylem) denir.
Yapı ve kuruluş bakımından fiil, şahsa ve zamana bağlıdır. Fiillerde üç türlü şahıs vardır: Birinci şahıs (ben), ikinci şahıs (sen), üçüncü şahıs (o). “Ben” sözü söyleyen veya işi yapan; “sen” dinleyen veya şahit olan; “o” hazır bulunmayan kimseyi belirtir.
Fiiller şahıs bakımından ya tekil olur (yukarıda sayılanlar gibi), ya da çoğul olur: “Biz“, “siz“, “onlar“.
Üç türlü zaman vardır:
1) Geçmiş zaman;
2) Şimdiki zaman;
3) Gelecek zaman.
Fiiller şahıs ve zaman bakımından birtakım kiplere ayrılırlar:
I.— Basit zamanlar:
Tek bir zaman unsurunu ifade eden fiillerdir. Bunlar, kiplere göre, şöyle ayrılır:
a)Haber kipleri:
Di-li geçmiş (geldim), miş-li geçmiş (gelmiş), şimdiki zaman (geliyor), gelecek zaman (gelecek), geniş zaman (gelir).
b)Dilek kipleri:
Gereklik (gelmeli), dilek-şart (gelse), dilek (gele), emir (gel). Emir kipinin birinci şahsı yoktur.
II.— Bileşik zamanlar:
İki zaman unsurunu ifade eden fiillerdir; bunlar üç tanedir:
1 — Rivayet (geliyormuş);
2 — Şart (geliyorsa);
3 — Hikâye (geliyordu).
Bileşik zamanlar, basit zamanlardan birinin sonuna getirilen ekle yapılır. Fiiller, kök yapısı bakımından da ikiye ayrılır:
1.— Basit Fiiller:
Kökleri tek bir kelimeden ibaret olan fiiller (Geldi);
2.— Bileşik Fiiller:
Kökleri iki kelimeden ibaret olan fiiller (Gelebildi). Bileşik fiiller yardımcı fiillerle yapılır. Bunların belli başlıları bil-, gel-, dur-, yaz ver-, gör – vs. dir: Gelebilse, olagelir, yapadursun, düşeyazdım, alıversene, gidegor… gibi. Yapılarına göre fiillerin çeşitleri şunlardır :
- Fiiller (yukarıda görülenler),
- Fiilimsiler.
Şahıs ve zaman göstermeksizin bir oluşu veya kılışı anlatan kelimelere “fiilimsi” denir. Bunlar ikiye ayrılır:
a)Fiilimsi (ortaç):
Çeşitli ekler alarak yapılır: Gelme, geliş, gelen, gelmiş, gelecek, gelir… İsim veya sıfat görevindedirler: Gelen adam, gelmiş mektup, gelecek yolcu, akar su, onun gelmesi, kadının gidişi…
b)Bağ fiil (bağlaç):
Çeşitli ekler alarak yapılır: Gelerek, gelince, gelip, geldiği, geldikten, gelinceye kadar, geleliberi, vs. Bunlar cümle kısımlarını birbirine bağlamaya yarar.
Sözdizimi (sintaks) bakımından fiil, yüklemdir; yani, cümlede öznenin gösterdiği işi yüklenir. “Olumlu” veya “olumsuz” olur: Gel, gelme… Olumsuzluk eki, “me“, “ma” dır.
Çatılarına göre de iki çeşit fiil vardır:
1.— Öznesine göre:
“etken” veya “edilgen“. Öznenin gösterdiği iş’ başkasına tesir ediyorsa “etken” dir: Ahmet kapıyı kırdı. Etmiyorsa “edilgen” dir: Kapıyı kırdırdı.
2.— Nesnesine göre:
“Geçişli” veya “geçişsiz“. Öznenin gösterdiği iş kendine kalıyorsa “geçişsiz” olur: Ahmet koştu. Nesneye geçiyorsa “geçişli” dir: Kapı kırıldı.
