Fiziksel ve kimyasal ayrışma nedir, özellikleri ve etkileri nelerdir, nasıl oluşur? Fiziksel ve kimyasal ayrışma arasındaki farklar, hakkında bilgi.
Fiziksel Ayrışma ve Kimyasal Ayrışma Arasındaki Farklar
Ayrışma sürecinde kayalar, çatlar, yıpranır ve zayıflar. Zamanla, yüzey şekillerinde büyük değişikliklere neden olabilir. Fiziksel ve kimyasal ayrışmalar kayaları farklı şekillerde bozar. Fiziksel ayrışma, bir kayacın fiziksel yapısını bozarken kimyasal ayrışma, bir kayacın kimyasal bileşimini değiştirir. Fiziksel ayrışma, sürtünme ve darbe gibi mekanik kuvvetlerle çalışırken, kimyasal ayrışma moleküler seviyede iyonlar ve katyon değişimi ile gerçekleşir.
Fiziksel ayrışma nedir
Fiziksel ayrışma, bir kaya yapısını etkileyen fakat bileşimini etkilemeyen bir değişikliği tanımlar. Bazen mekanik ayrışma olarak da adlandırılır, çünkü sadece kaya yapısında mekanik değişikliklere neden olur. Kayaları parçalayan, kaya yüzeylerini ovalayan ya da kaya içerisinde çatlaklar oluşturan kuvvetler fiziksel ayrışma örnekleridir. Fiziksel ayrışma, kayaların kimyasal bileşimini değiştirmez.
Fiziksel Ayrışma Türleri
Yarılmalar, kaya delikleri ve çatlaklara giren ve dışarı doğru genişleyen maddelerden kaynaklanır. Bu, kaya üzerine baskı uygular ve daha fazla çatlamasına ve parçalanmasına neden olabilir. Çatlaklarda birikerek donan su, buharlaşan deniz suyundaki tuz ve büyüyen bitki kökleri yarılmalara neden olabilir.
Eksfoliasyon, yüksek basınçlı ortamlarda oluşan kayalar yüzeye çıktığında ortaya çıkar. Bu kayaların üzerindeki basınç azaldığında, genişler ve tabakalara ayrılırlar.
Kayalar birbiriyle sürtünürken aşınmaya neden olur. Örneğin, bir nehir yatağındaki kayalar birbirini pürüzsüzleştirir çünkü akış sırasında çarpışırlar. Rüzgar tarafından taşınan küçük kaya parçacıkları da aşınmaya neden olabilir.
Termal genleşme ısınmadan kaynaklanır. Kayalar ısındığında – güneşte olduğu gibi – genişler. Bir kayanın farklı bölümleri farklı oranlarda genişlerse, ısınmış parçalar birbirlerine baskı uygular ve çatlarlar.
Kimyasal Ayrışma Nedir?
Fiziksel ayrışma, bileşimlerini değiştirmeden kayaları parçalarken kimyasal ayrışma, kayaları oluşturan kimyasalları değiştirir. İlgili kimyasallara bağlı olarak, kaya tamamen parçalanabilir veya hava koşullarına karşı daha yumuşak ve daha savunmasız olabilir. Fiziksel ve kimyasal ayrışmalar genellikle birlikte çalışır: kimyasal ayrışma, kayayı zayıflatır ve fiziksel ayrışma parçalar.
Kimyasal Ayrışma Türleri
Oksidasyon, oksijenin bir kayadaki kimyasallarla reaksiyonudur. Örneğin, oksijen demir ile reaksiyona girerek demir oksit – pas oluşturur – pas da yumuşak ve hava koşullarına karşı hassastır.
Hidroliz, bir kayacın kimyasal yapıya suyu emdiği bir süreçtir. Daha yüksek bir su içeriğine sahip bir kaya daha yumuşaktır ve bu nedenle fiziksel bozunmaya açık hale gelir.
Karbonlaşma, suda reaksiyona giren ve bozunan kayadaki karbonik asittir. Bu asit özellikle kireçtaşı bozunmasında etkilidir. Yeraltı karbonatlaşması kireçtaşı mağaraları oluşturabilir.
Asit yağmuru, su ile reaksiyona giren havada bulunan sülfür ve azot bileşiklerinden kaynaklanır ve daha sonra toprağa düşen asitleri oluşturur. Bu asitler özellikle mermer, tebeşir ve kireçtaşı için zararlıdır ve mezar taşları, heykeller ve diğer kamu anıtlarına zarar verir.
