Sesbilgisi, fonetik ya da sesbilim ile ilgili genel bilgilerin yer aldığı yazımız. hece, uyum, vurgu ve ulama gibi terimlerin örnekleri ile açıklanması.
Dildeki seslerle değişikliklerini, bu değişikliklerin tarihini inceleyen bilimdir.
Dilbilgisi başlıca üç bölüme ayrılır:
1 — Sesbilgisi (sesbilim, fonetik);
2 — Şekilbilim (morfoloji);
3 — Sözdizimi (sentaks).
Bu üç ana bölümden en başta geleni olan sesbilgisi, her dilin kendine özel ses yapısını, harflerin ağız ve hançereden çıkışı yollarını, sesli ve sessiz harflerin niteliği ile ses uyumunu, kelimelerdeki, cümlelerdeki vurguları, tonları inceler.
İnsanların sesleri «ses yolu»ndan çıkar. Ses yolu gırtlaktan başlayarak ağızla burunda son bulan kısımdır. Burada, sırası ile, gırtlak ses kirişleri, küçükdil, dil, geniz, en önde de dişler bulunur. Bu organlar kasılıp genişleyerek, kapanıp açılarak, akciğerlerden gelen hava ile titreşimler yapan kirişlerden çıkan seste tonlar vücuda getirerek, onu çeşitlendirir.
Sesler ve Harfler
Türk dilinde konuşmaya yarıyan seslerin sayısı 29’dur. Bu seslerin her biri «harf» dediğimiz şekillerle gösterilir. Onun için Türk alfabesindeki harfler de 29 tanedir. Bu 29 harften 21’i sessiz harf, 8’i sesli harftir.
Sessiz harfler. — Söylenirken ses aygıtının her hangi bir yerinde engele çarpan, bunun için pek belirli çıkmıyan sesleri belirtir; bu harfler seslilerin yardımı ile okunurlar. Sessiz harfler şunlardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, i, k, I, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z.
Sesli harfler I) Geniş sesliler, Dar sesliler; II) Kalın sesliler, İnce sesliler; III) Dudak seslileri – Diş seslileri olmak üzere üç bölüme ayrılmıştır.
Hece. — Ağzımızın bîr tek hareketiyle çıkan ses, ya da ses topluluğudur. Hecelerin, çoğu zaman, özgür anlamları yoktur. Bunlar, en küçük anlamlı bütünler olan kelimeleri yapmaya yararlar Kelimelerden de cümleler yapılır.
Ses Uyumu. — Türkçe’de bir kelimenin ilk hecesindeki sesli harf kalınsa, genel olarak, ondan sonra gelen bütün hecelerin sesli harfleri de kalın; ilk hecenin sesli harfi ince ise, gene bu şekilde, ondan sonra gelen bütün hecelerin sesli harfleri de ince olur. Buna «ses uyumu», ya da kısaca «uyum» denir. Bu, Türkçe’nin belli başlı dil kurallarından biridir. Ancak, «ses uyumu» kuralı kesin değildir. Yabancı dillerden dilimize geçmiş kelimelerin çoğunda, bileşik kelimelerde, hatta bazan «elma», «anne» gibi Türkçe kelimelerde bile, ses uyumuna aykırı hallere rastlanır. Bîr de -ken, -yor, -ki, -leyin… gibi parçacıklar ses uyumu dışında kalırlar: Okur-ken, geli-yor? onun-ki. sabah-leyin… gibi.
Vurgu. — Bir hecenin ötekilerden daha yüksek (daha sert) söylenmesidir. Türkçe’de vurgu, genel olarak, son hece üzerindedir. Yalnız, ek halinde olan bazı edatlar vurgu kabul etmezler; o zaman vurgu, ondan önce gelen hecenin üzerinde kalır. Bir de, genel olarak, özel isimlerde vurgu ön hecede görülür: Ah-met, An-kara, Tor-balı, Gür-kan… gibi. Türkçeyi doğru konuşmak, ya da bir yazıyı tam anlamı ve değeri ile okumak için vurguya dikkat etmek gerekir.
Ulama. — Türkçe’nin bir özelliği de — daha bazı dillerde olduğu gibi — «Ulama»dır. Ulama, konuşma, ya da sesli okuma sırasında, bir kelimenin sonundaki sessiz harfin ondan sonraki kelimenin başındaki sesli harfe bağlanmasıdır: Görüşmek istiyorum, hürmet —* etmek, kardeşimin —» evi.
