Gametlerin oluşması nasıl gerçekleşir? Mayoz bölünme evreleri ve özellikleri, bitkilerde, hayvanlarda ve insanda mayoz bölünme.
GAMETLERİN OLUŞMASI : MAYOZ BÖLÜNME
Mayoz bölünme, gametlerin (üreme hücrelerinin) oluştuğu bölünme şeklidir. Bölünme erkeklerde testislerde (erbezleri), dişilerde ovaryumda (yumurtalıklarda) oluşur. Vücudun başka herhangi bir yerinde mayoz bölünme olamaz. Mayoz ergenlikle başlar. Başka bir deyişle mayozun başlaması dönemine ergenlik denir. Mayoz bayanlarda kırkbeş yaş civarında sona ererken, erkeklerde daha ileri yaşlarda da sürebilir. Mitozun, zigotun oluşumundan ölünceye değin sürdüğünü de anımsayınız. Mayoz bölünme geçirebilen hücrelere eşey ana hücresi denir. Eşey ana hücreleri vücut hücreleri gibi 2n kromozomlu olan, ancak özel hücrelerdir. Bu hücreler, erkeklerin testislerinde, dişilerin yumurtalıklarında bulunur.
Bitkilerde mayoz, üreme organı olan çiçekte oluşur.
Bölünme olacağı zaman kromatin parçalanır ve kromozomlar oluşur. Oluşan kromozomlar eşlenince, iki kromatitli hale gelirler. Bundan sonra:
1—Eşlenen kromozomlardan homolog olanlar karşı karşıya gelirler. Bu olaya sinapsis denir. Sinapsis nedeniyle bir araya gelen 4 kromatitden oluşan gruba tetrat denir. Tetratlar oluştuktan sonra homolog kromozom parçalan koparak karşılıklı olarak yer değiştirirlerse bu olaya Crossing—over denir. Crossing—over homolog kromozomlar arasında gen alış—verişine olanak sağlaağından, oluşan hücrelerin çeşitliliğini arttırır. Tetratları eşlenmiş homolog kromozom çiftleri oluşturduğundan, tetrat sayısının canlının kromozom sayısının yarısı kadar olacağına dikkat ediniz. 46 kromozonu olan insanda mayoz sırasında 23 tetrat oluşur.
2— Tetratların oluşumundan sonra, çekirdek zarı çözünür. Kromozomlar, sentro-merlerinden iğ ipliklerine tutunur ve hücrenin ortasında toplanırlar.
Sentromer : Eşlenmiş kromozomların (kromatit) birbirlerine bağlandıkları yere denir.
3— Homolog kromozomlar, ayrı ayrı kutuplara çekilir.
4— Kutuplara çekilen kromozomların etrafını çekirdek zarı çevirince çekirdek oluşur. Bundan sonra sitoplazma bölünür ve iki hücre oluşur. Oluşan her hücrede, homolog kromozomlardan birer tanesi eşlenmiş olarak bulunur.
Buraya kadar geçirilen evreler, mayozun I. bölümüdür. II. bölümde:
1— Çekirdek zarı çözünür ve kromozomlar ekvator düzleminde iğ ipliklerine bağlanırlar.
2— Kromatitler birbirinden ayrılıp kutuplara çekilir.
3— Kromozomların etrafında çekirdek zarı oluştuktan sonra hücre bölünür.
4— Sonuçta 4 hücre oluşur. Bu hücrelerden her biri, eşey ana hücresindeki kromozomların yarısı kadar kromozom taşır. Böylece, ana hücrede bir karakter için mevcut iki genden her biri, bir hücreye geçmiş olur. Kalıtım konusunda da görülecek olan bu duruma, “genlerin ayrılma ilkesi” denir.
Birçok dişi canlıda, örneğin insanın dişisinde ovumlar oluşurken, mayoz düzenli olarak gerçekleşmez. Bu nedenle, yeterli miktarda sitoplazma kapsayan bir hücre ile 3 küçük yumurta hücresi oluşur. Küçük hücrelere “kutup hücreleri” denir. Kutup hücreleri, çoğunlukla çözünerek ölürler.
Erkek canlıda mayoz düzenli olur. Bu yüzden, oluşan spermlerin hepsi döllenmede görev yapabilirler.
