Gelişime etki eden etmenler nelerdir? Kalıtım, çevre, aman gibi faktörlerin açıklaması, gelişime olan etkileri hakkında bilgi.
GELİŞİME ETKİ EDEN FAKTÖRLER
Gelişimi etkileyen kalıtım ve çevre olarak iki temel faktör vardır. Bazı yayınlarda bir çevre değişkeni olan zaman da üçüncü bir faktör olarak bu ikiliye eklenmektedir. Bu üç faktör aşağıda özetlenmiştir:
Kalıtım
Yaşamsal ve ruhsal kimi özelliklerin, döllenme sırasında kadın ve erkeğin kromozomları yolu ile bir kuşaktan ötekine geçmesi olarak tanımlanan kalıtım; insanın gelişimine etki eden üç önemli unsurdan biridir, insan gelişiminde kalıtımsal faktörlerin mi, yoksa çevresel faktörlerin mi, daha etkili olduğu çok uzun süredir tartışılan bir konu olmakla birlikte bugünkü kanı gelişimin her iki unsurun ortak etkileşimi yolu ile gerçekleştiğidir. Çünkü bu konudaki araştırmaların bulguları farklı farklıdır. Yani bazı araştırmalarda kalıtımın etkili olduğu bulgusuna ulaşılırken, diğer bazı araştırmalarda ise çevresel etkilerin daha önemli olduğuna ilişkin bulgular elde edilmektedir.
Çevre
Bir canlının ilişki kurduğu varlıkların tümü olarak tanımlanan çevre, insanın gelişim seyrini etkileyen bir unsurdur.
Çevresel faktörler doğum öncesinden başlayarak tüm yaşam boyu bireyin gelişimini etkiler. Bu faktörler aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir;
Doğum Öncesi Etmenler
- Annenin geçirdiği hastalıklar, kazalar
- Annenin beslenme biçimi
- Annenin yaşadığı travmalar ve duygusal durumu
- Annenin kullandığı ilaçlar
- Annenin sigara, alkol veya uyuşturucu kullanması
- Annenin röntgen ışınlarına maruz kalması vb.
Doğum Sırası Etmenler
- Bebeğin oksijensiz kalması
- Bebeğin başının çok fazla basınçla karşılaşması
- Forseps, vakum gibi araçların uygun biçimde kullanılmaması vb.
Doğum Sonrası Etmenler
- Beslenme
- Yorgunluk
- Hastalık, kazalar ve savaşlar
- Ailenin sosyo-ekonomik ve kültürel düzeyi
- Eğitim
- Arkadaş grupları
- Kitle iletişim araçları vb.
Zaman
Meydana gelen olayları sıralamaya yarayan, başı ve sonu olmayan soyut bir kavram olarak tanımlanmaya çalışılan zaman da kalıtım ve çevre ile etkileşime girerek gelişimi etkileyen diğer bir faktördür. Bazı psikologlar, gelişimde bazı önemli olayların belirli zaman aralıklarında önemli bir etkiye sahip olduklarını, ancak bu zaman aralıklarından daha önceki veya daha sonraki zamanlarda aynı etkiye sahip olmadıklarını ya da çok daha az bir etkiye sahip olabildiklerini ileri sürerler. Örneğin; gebeliğin ilk üç ayı, gelişim açısından büyük önem taşımaktadır. Bu dönemde annenin ilaç almasının ya da radyasyondan etkilenmesinin, bebeğin gelişimini olumsuz etkileme olasılığı gebeliğin öteki dönemlerine göre daha yüksektir. Yine bazı psikologlara göre insanın gelişiminde ilk beş yılın önemi diğer yıllara göre çok daha fazladır. Bu yıllardaki yaşantıların niteliği, çocuğun ileride nasıl bir yetişkin olacağını büyük ölçüde belirler. İşte bu durumlar zamanın gelişime etkisini göstermektedir.
Ayrıca gelişimin sosyal bir yanı da vardır. Bireyin, yaşadığı toplumda o zaman diliminde olan olay ve olgulardan etkilenmesi olasıdır. Örneğin; Amerika’da yaşanan 11 Eylül saldırıları bütün dünyada büyük bir yankı uyandırmıştır. Televizyonlardan bu olayı izleyen çocuklar, oyuncakları ile ikiz kuleler yapıp uçakları (ya da uçak olarak kullandıkları nesneleri) ile bu kuleleri yıkmak şeklinde çeşitli oyunlar oynamaya başlamışlardır. Bu durum, gelişim üzerinde toplumsal olayların ve o toplumların belli zaman dilimlerinde yaşadıklarının önemini gösteren çarpıcı bir örnektir. Yani bireylerin gelişimleri üzerinde, bireyin yaşadığı toplumu ilgilendiren önemli olay ve olgular da vardır. Bu etki belli bir zamanla sınırlı olduğu için buna tarihsel zaman etkisi denebilir. Tarihsel zaman etkisine bir başka örnek ise İkinci Dünya Savaşında Hiroşima ve Nagazaki’ye atılan atom bombalarıdır. Bu olay, o zaman diliminde orada yaşayan bireylerin ve daha sonra da onların nesillerinin, gerek fiziksel gerek zihinsel gelişimlerini etkileyen önemli bir unsurdur. Ancak bu etki üç ya da dört nesil sonra ortadan kalkmıştır. Bu nedenle burada söz konusu olan tarihsel zaman etkisidir.
