Genceli Nizami ya da diğer bilinen ismi Nizâmî-i Gencevî kimdir ve ne yapmıştır? Döneminin ve kendisinden sonraki dönemleri etkileyen şair Genceli Nizami hayat hikayesi, biyografisi, şiirleri ve eserleri hakkında bilgi.
Genceli Nizami
Genceli Nizami; (d. y. 1150, Gence, Azerbaycan – ö. y. 1214, Gence), şairdir. Günlük konuşma diline dayalı, gerçekçi üslubuyla İran edebiyatına yeni bir yön vermiş, mesnevi tarzının en üstün örneklerini yazmıştır.
Küçük yaşta ailesini yitirdi. Tüm yaşamını geçirdiği Gence’de dayısının gözetiminde iyi bir öğrenim gördü. Şiirlerini sunduğu hükümdar ve emirlerden büyük maddi ve manevi destek görmüş olmasına karşın çok yalın bir yaşam sürdü.
Firdevsi ve Senai’den esinlenen Nizami zengin düş gücü ve büyük bilgi birikimiyle İran edebiyatının kendinden sonra gelen hemen bütün şairlerini, özellikle de 15. ve 16. yüzyıllarda yetişmiş hamse sahibi Osmanlı divan şairlerini büyük ölçüde etkilemiştir. Yapıtlarına yüzlerce Farsça ve Türkçe nazire yazılmıştır. Mecaz, teşbih gibi edebi sanatlarla canlılık kazandırdığı mesnevilerinde tevhid, münacaat, na’t ve medhiyelere çok yer vermiştir. Felsefi ve bilimsel konulara olan merakı nedeniyle ortalama okur için güç bir şair olmasına karşın, üslubunun özgünlüğü ve duruluğuyla büyük hayranlık uyandırır.
Nizamî’nin Batı dillerine ve Türkçeye çevrilen Hamse”si Mahzen-i Esrar, Hüsrev ü Şirin, Leyla vü Mecnun, Heft Peyker ve İskendername adlı mesnevilerden oluşur. Erzincan’da hüküm süren Mengücek beyi Fahreddin Behramşah’a sunduğu 2.500 beyitlik Mahzen-i Esrar (1869) ahlaksal bir yapıttır ve Türkçe çevirisi 1946’da aynı adla basılmıştır. Doğu edebiyatlarının en ünlü öykülerinden birini konu alan Hüsrev ü Şirin (1871) 5.700 beyitten oluşur. Yapıtın Türkçe çevirisi 1955’te Hüsrev ve Şirin adıyla yayımlanmıştır. Nizami’nin 1188’de yazdığı Leyla vü Mecnun (1870) doğrudan doğruya Arap kaynaklarına dayanır.
En başarılı mesnevisi kabul edilen 5.100 beyitlik bu yapıtı daha sonra bu konuda yazılan aynı adlı yapıtları da (en başarılısı Fuzuli’ ninkidir) etkilemiştir. Bu mesnevinin Türkçe çevirisi 1943’te Leyla ile Mecnun adıyla basılmıştır. Nizami’nin Meraga hükümdarı Alaeddin Körp Arslan’ın isteğiyle yazdığı Heft Peyker (1873), Behramname adıyla da bilinir ve Sasani hükümdarı Behram-ı Gür’ un (V. Behram) destansı yaşamını konu alır. Yapıtın Mehmed Emin Yümni tarafından bazı değişiklikler yapılan Türkçe çevirisi Terceme-i Heft Peyker (1872; 7 cilt) adıyla basılmıştır. Nizamî’nin “Şerefname” ve “İkbalname” adlı iki bölümden oluşan İskendername’si (1852) 10.800 beyitlik bir yapıttır. Yirmi bin beyitten oluştuğu söylenen Divan’ının ancak 2 bin beyitlik bölümü ele geçmiştir.
Genceli Nizami Hangi tür eserler vermiştir ve bu eserler hangi konuları işlemektedir?
12. yüzyıl Azerbaycanlı bir şair ve yazardır. Eserleri, Orta Çağ İslam edebiyatının en önemli yapıtlarından bazıları olarak kabul edilir. Nizami’nin en ünlü eseri, beş büyük manzum masaldan oluşan “Hamsa” adlı eseridir. Hamsa, beş ayrı hikayeyi içeren bir seridir ve her biri farklı temaları işler.
- “Mecnun ve Leyla” (Leyli ile Mecnun): Aşk ve aşkın yıkıcı etkilerini anlatan bir hikayedir. Mecnun, Leyla’ya olan aşkı yüzünden delirir ve çölleri dolaşırken Leyla’nın adını haykırır.
- “Hüsrev ve Şirin”: Bu hikaye, Sasani İmparatorluğu döneminde geçer ve Hüsrev’in Şirin’e olan aşkını konu alır. Aşkın zorlukları ve engelleri ana temalardandır.
- “İskendername” (İskender Destanı): İskender’in (Büyük İskender) hayatını ve fetihlerini anlatan bir destandır. Tarih, kahramanlık ve liderlik gibi konular işlenir.
- “Selçukname” (Selçuk Destanı): Selçuklu hükümdarı Alp Arslan’ın hayatını ve fetihlerini ele alır. Bu eser, tarih ve hükümdarlık temasına odaklanır.
- “Eskandarname” (Efsanevi İskender Destanı): İskender’in efsanevi ve fantastik maceralarını anlatır. Mitoloji ve hayal gücü bu hikayede önemli bir rol oynar.
Nizami Ganjavi’nin eserleri, aşk, kahramanlık, liderlik, insan doğası, ahlak ve tarih gibi çeşitli temaları ele alır. Eserlerinde ayrıca Doğu ve Batı kültürlerinin etkileşimini ve farklı medeniyetlerin öğelerini bir araya getirme eğilimi gözlemlenebilir. Bu yönleriyle Nizami, Orta Çağ İslam edebiyatının ve genel olarak dünya edebiyatının önemli figürlerinden biri olarak kabul edilir.
Genceli Nizami’nin edebi tarzı veya etkilediği edebi akımlar nelerdir?
Nizami Ganjavi, edebi tarzı ve etkilendiği edebi akımlar bakımından çeşitli özellikleri bünyesinde barındıran bir yazardır. Onun eserleri, farklı dönemlere ve kültürlere ait unsurları bir araya getiren zengin bir tarzı yansıtır. İşte Nizami’nin edebi tarzı ve etkilendiği akımlar hakkında bazı önemli noktalar:
- Edebiyatın Gelenekleri ve Mitolojik Unsurlar: Nizami, geleneksel İslam edebiyatının yanı sıra Pers, Arap ve diğer Orta Doğu kültürlerine ait edebi ve mitolojik unsurları eserlerinde kullanmıştır. Bu unsurlar, onun eserlerinin derinliğini ve zenginliğini artırır.
- Aşk Teması: Nizami’nin eserlerinin büyük bir kısmı aşk temasına odaklanır. Özellikle “Leyli ile Mecnun” ve “Hüsrev ve Şirin” gibi eserlerinde aşkın farklı yönlerini ve aşkın insan hayatındaki etkilerini işler.
- Realizm ve Lirizm Dengelemesi: Nizami, gerçekçi tasvirleri lirik ifadelerle birleştirmekte yeteneklidir. Onun eserlerinde doğal detayların yanı sıra içsel duygular ve düşünceler de aynı anda önemli bir yer tutar.
- Sosyal ve Ahlaki Dersler: Eserlerinde ahlaki ve sosyal mesajlar verme eğilimindedir. Kahramanlarının yaşadığı deneyimler aracılığıyla insan doğası, ahlaki değerler ve toplumsal sorunlar hakkında dersler sunar.
- Mitolojik ve Tarihsel Bağlam: Nizami, mitolojik öğeleri ve tarihsel figürleri özgün bir biçimde bir araya getirerek eserlerini oluşturur. Bu, eserlerine derinlik ve evrensellik katmaktadır.
- Doğu ve Batı Etkileşimi: Nizami’nin eserleri, hem İslam kültürünü hem de Grek-Romen mitolojisini içeren Doğu ve Batı kültürlerinin etkileşimini yansıtır. Bu da eserlerini daha geniş bir okuyucu kitlesi için anlamlı kılar.
Nizami Ganjavi’nin bu çeşitlilik içeren edebi tarzı, onun eserlerinin zamanla farklı kültürlerde ve dönemlerde de ilgi görmesini sağlamıştır. Ayrıca, Nizami’nin tarzı ve temaları, sonraki dönemlerde pek çok yazar ve şairi etkilemiştir.
Kaynak – 2
Genceli Nizami; İranlı şairdir (Gence 1150-ay.y. 1214). Asıl adı: Cemalettin Ebu Muhammet İlyas. Kökence Türk olmasına karşın, çağının kültür dili olan Farsçayla eserler verdi. Doğuştan sahip olduğu şiir yeteneğini zamanının gerekli bilgileriyle güçlendirdiği kesindir. Gazellerinde beyit ilkesine dayanarak konu bütünlüğü aramadığı, mesnevilerinde ise çağdaş romanın insanlara getirdiği olaylar ve serüvenler gelişimine dikkat ederek konu sağlamlığını sağladığı açıktır. İlk kez beş mesnevi yazarak hamse sahibi olması, kendinden sonra birçok şairin izleyeceği bir ana yol olmuştur: Mahzen-i Esrar, Hüsrev-ü Şirin, Leyla ve Mecnun, Heft Peyker, İskendernâme (Penc Gene: Beş Hazine).
İlki 2.400 beyitlik bir ahlâk ve öğüt eseridir; ikincisi 5.700 beyitlik ünlü aşk öyküsüdür Heft Peyker (Yedi Yıldız, yedi kat gök), Sasani Hükümdarı Behrâm Gur’un destansı yaşam öyküsüdür, 5.600 beyit sürer. İskendernâme ise 10.800 beyitlik tarihsel bir serüvendir, İran tarihini ve kökünden etkilemiş olan, Firdevsi’nin de işlediği Büyük İskender’in eylemlerini konu edinir. Divan’ının yalnızca 2.000 beyitlik gazeller bölümü ele geçmiştir, gerisi yitiktir. İran edebiyatının zengin şiir kaynaklarından biri sayılan Nizami ardından gelenleri etkileyip divan şiirine yön kazandırmış sayılır.
