Göktürkler Hakkında Bilgi

Göktürk devleti nerede ve ne zaman kurulmuştur? Göktürkler dönemi, özellikleri, hakkında bilgi.

Göktürkler; Orta Asya’da kurulmuş Türk hakanlığıdır. Önceleri Avarlara bağlı silah yapımcısı olan Göktürkler, derli toplu kabileler birliğindeydiler. Bumin ile kardeşi İstemi Kağan, Göktürk Devleti’nin ilk hükümdarları oldular. Uluğ Yabgu’nun oğulları olan Bumin ve İstemi kardeşler, 546’da Juan Juan (Avar)’lara karşı ayaklanan Töleslerin eylemini bastırdılar. Anahuai’yi ağır bir yenilgiye uğrattığı 552’de, Avar Hakanlığı yıkıldı. Bumin, il-Kağan unvanını alarak merkez yaptığı Ötüken’ den hakanlığını yönetmeye başladı. 552’de bağımsız bir hakan olarak tarihsel varlığını başlatan Göktürk Hakanlığının başında kalan Mukan, Avarları ortadan kaldırdı. Daha sonra da, Sasaniler ile komşu oldu ve Sasani Hükümdarı Anuşirvan ile bir antlaşma yaptı ve kızını Anuşirvan’a verdi. Sasaniler ile Göktürklerin arasında sıkışan Akhun Devleti yıkıldı. Ceyhun Irmağı iki devlet arasında sınır oldu (557). Böylece Orta Asya ipek ticaret yolu, Göktürk İmparatorluğu’nun eline geçti. Mukan 572’de ölünce yerine kardeşi Tapo Kağan hakan oldu. Tapo, 576’da ölen amcası İstemi’nin batı bölümünü de doğuya bağlayarak kendisini büyük kağan ilan etti. Buda dini resmi din sayıldı. Çularla Göktürk Devleti’nin arasını açan Tapo, Pekin’e doğru ilerlediğinde Çin’i ağır koşullarla anlaşmaya zorladı ve bir Çinli prensesle evlendi (577). İstemi’nin yerine geçen Tardu (576-603), yürekliliği ve barış severliği ile babasına benziyordu. Çinliler, Tardu’yu destekledikleri gibi Mukan’ın oğlu Talo-Pien’i, Tapo’ya karşı tahta aday gösterdiler. Annesi Türk olmayan Talo-Pienü aday gösterilmesi ve desteklenmesi, Tapo’nun ğüelinü zayıflattı. Devlet Meclisi, 581’de ölen Tapo’nun yerine, K’olo’nun oğlu İşbara’yı kağan yaptı. Talo-Pien batıya, Tardu’nun yanına kaçtı. Saltanat kavgası içine sürüklenen Göktürklerin parçalanmasını isteyen Çinliler, propagandalarını sürdürdüler. 582’de Tardu’ nun Doğu Göktürk Hakanlığı’nın üstünlüğünü tanımadığını duyurmasıyla İşbara, Çin’e bağlanmak zorunda kaldı, İşbara 585’te Çin’e haraç verir duruma geldi. 587’de İşbara öldü, yerine kardeşi Yehu geçtiyse de, Devlet Meclisi Tülan’ı hakan saydı. 588’den 600’e kadar ülkeyi yöneten Tülan, başarılı olamadı. Çinliler, çevirdikleri entrikalarla Ötüken’de sürekli bir kargaşa yarattılar. 600’de Tülan öldürülünce, yerine Çinli prenses Ts’ien-kien ile evli olan Ki-min geçti. Ki-min, Çin imparatoruna gönderdiği bir mektupta İşbara’nın karşı çıktığı Çinli giyim biçimini ülkesinde kabul ettiğini bildirdi. Böylece Doğu Göktürk İmparatorluğu tarihe karışmış oldu.

582’de Doğu Göktürk Hakanlığı’ndan ayrılmış olan Batı Göktürkleri, Tardu döneminde Çin’e kadar yürüdülerse de, sonuç alamadılar. Doğu Göktürk Hakanı Şi-pi’ye karşı koyan ve Çin’de yaşamayı yeğleyen Tardu’nun torunu Ho-sa-na, Şi-pi’nin buyruğuyla öldürülünce (619) Devlet Meclisi’nin hakanlığa getirdiği Şikoei, durumu biraz düzeltmeye çalıştı. Ondan sonra başa geçen kardeşi Tong Yabgu, Tölesleri kendine bağladığı gibi İranlıları da yenilgiye uğrattı. Kandehar’ı ele geçirdi. Çok geçmeden, Onoklar ile Karluklar ayaklandı. Bunları Doğu Göktürk Hakanı Kieli kışkırttı. Tong Yabgu’yu amcası Sepi 630’da öldürttü. Sepi’yi istemeyen On-oklar ile öteki bazı boylar ayaklandılar. Se-Yabgu hakan olduysa da, Töleslerin de ayaklanması sonucu, karışıklığın önüne geçilemedi. Doğu Göktürk Hakanlığı’nın Çin’e bağlandığı 630 yılı, Batı Göktürk Hakanlığı’nın da yıkıldığı tarih oldu. 630’dan 680’e kadar 50 yıl süren bir karanlık dönemden sonra, Kutluğ’un başlattığı bağımsızlık mücadelesi sonunda devlet yeniden kuruldu. Bu yıllarda dağınık yaşadıkları halde Türkler, dil, kültür ve ulusal değerlerini korudular. Gizli bir örgüt kuran Kutluğ, Göktürk ileri gelenleriyle öteki boylan işbirliğine çağırdı. Tonyukuk’un da katılmasıyla 681’de Kuzey Çin’deki Yün-çu Eyaleti’ne baskın verdiler. Kendilerine katılanlarla Orhun Irmağı ile Gobi Çölü arasına çekildiler. Ötüken ve çevresine akınlara başladılar. 682’de Oğuzları yenilgiye uğrattıktan sonra Ötüken’i ellerine geçirdiler ve Kutluğ’u saydılar. İlteriş diye anılan Kutluğ Kağan, eşi İl-Bilge Hatun’un da desteğiyle devletin kuruluşundan sonra Çin’e arka arkaya seferler düzenledi. Kansu’ dan Pekin’e kadar olan yerleri ele geçirdi. Bu arada birçok Çin kenti yağma edildi. Böylece, Kingan Dağları’ndan Kerulen Irmağı’na ve batıdan Altay Dağlan’na kadar olan Türk illerini yeniden egemenliği altına aldı.

İlteriş Kağan, 692’de ölünce yerine kardeşi Kapağan Kağan geçti. Tonyukuk’un devlet danışmanlığını yaptığı bu dönemde, Göktürk Hakanlığı güçlü bir devlet olarak varlığım sürdürdü. O da, Çin’e arka arkaya seferler yaptı. 693’te Çin’i dize getiren seferinden sonra, 696’da Lingçu üzerine yeni bir saldırı düzenledi. Kitanları da bozguna uğrattıktan sonra, Kırgızların üzerine yöneldi. Zorlu kış mevsimine karşın, Kırgızların hakanlarının öldürüldüğü savaşı kazandı, 698’de Çin’e daha büyük bir akın düzenledi. Türgiş Hakanı Ü-çe-le’in yenilgiye uğratılmasından sonra, batıda yeni topraklar alındı. Böylece İkinci Göktürk Hakanlığı en geniş sınırlarına ulaştı. Kapağan Kağan, Oğuzlarla Bayırkular’a karşı bir seferden dönerken, 22 Temmuz 716’da öldürüldü. Yerine oğlu İnal Böğü hakanlığa getirildiyse de, ortaya çıkan karışıklığı gideremedi. Bunun üzerine, İlteriş Kağan’ın oğulları olan Bilge ile Kültikin birlikte Göktürk Hakanlığı’na getirildiler. İki kardeş, uyumlu bir çalışmayla Göktürk İmparatorluğu’na en parlak dönemini yaşattılar.

Bilge Kağan devlet yönetimini, Kültikin de ordu komutanlığını üstlendi. Kültigin, kardeşinden üç yıl önce 27 Şubat 731′ de öldü. Bu tarihten sonra Bilge Kağan imparatorluğu tek başına yönetti. 25 Kasım 734’te de, Bilge Kağan öldü. Bilge Kağan’dan sonra tahta çıkan Türk Bilge Kağan döneminde Göktürk İmparatorluğu’nun çöküşü başladı; altı yıl hakanlık yapan Türk Bilge Kağan bir varlık gösteremedi. Yerine geçen kardeşi Tengri Han (740) ile Bilge Kağan’ın oğlu Tengri Han’ın dönemlerinde huzursuzluk bütün ülkeye yayıldı. Durumdan yararlanan Basmıllar, Karluklar ve Uygurlar, duruma egemen olur olmaz Basmıl başbuğunu hakan saydılar (742). Bu sırada Göktürk Hakanlığı’nın başında bulunan Ozmiş ile yerine geçen küçük kardeşi Basmıl başbuğunu ortadan kaldırdılarsa da Uygurların başbuğu Yabgu Kieh-li Tufa, hakanlığını açıkladı (745). Kutluk Bilge Kül, Ötüken’de Uygur Hakanlığı’nın ilk hükümdarı olarak bağımsızlığım ilan etti. Devletleri yıkılan Göktürk boyları, uzun zaman varlıklarını sürdürmeyi başardılar.

Göktürkler, ilk kez Türk adıyla anılan büyük bir imparatorluk kurdular. Daha önce Hunlar, Akhunlar ve Batı Hunları, kendi soyadlarıyla devletlerini kurmuşken, Göktürkler, bu özelliklerini devletlerine de ad yaptılar. Göktürk tarihi, Türk tarihi bakımından da çok önemlidir. İlk yazılı belgeler (Göktürk Yazıtları) bu devlet döneminde yazıldı. Göktürkler döneminde, Hunlar döneminde olduğu gibi, göçebelik, yerleşik düzene dönüşmeye başladı.

Böylece başta Ötüken olmak üzere birçok Türk kenti kuruldu. Göktürk dini de eski Türklerin Gök Tanrı inanışına uygundu. Bu inanca göre Türk hakanı, yeryüzünde Tanrı iradesini yerine getirmek için devletin başına geçip yönetimi üstlenirdi.