Güney Amerika jeolojik yapısı. Güney Amerika’nın jeolojik yapısı ile ilgili olarak ansiklopedik bilgilerin yer aldığı sayfamız.
Güney Amerika’nın karmaşık bir nitelik taşıyan jeolojik tarihi bugün de tümüyle açıklığa kavuşmuş değildir. Bugünkü jeolojik yapı ise, And Dağlarını yükselten ve etkisini kıtanın tümünde gösteren oluşumun sonucudur.
Güney Amerika’nın jeolojik yapısına beş jeotektonik birim egemendir: Prekambriyen kayaçlardan oluşan kara kalkanları (Prekambriyen Zaman, y. 4 milyar-570 milyon yıl önce); üst havzalar (platolarda yer alan havzalar); ayrık kalkanlar; yerkabuğunun görece hareketsiz, geniş bölümlerini çevreleyen perikratonik havzalar; And jeosenklinali (kıtanın batısında kuzeyden güneye boydan boya uzanan, içinde tortulların birikmiş olduğu dev çöküntü).
Kara kalkanları, üç eski kara kütlesinden oluşur. Bunlar Guyana, Orta Brezilya ve Doğu Brezilya kalkanlarıdır. Tümünün birlikte oluşturduğu sistem, Andlar’dan farklı olarak kristal yapılı kayaçlardan oluşur ve uzun süredir kararlı bir yapı kazanmıştır. Üst havzalar, geniş alanlara yayılan üç havzayı içerir: Amazon, Parnaıba-Sâo Francisco ve Parana havzaları. Büyük bir yapısal birlik gösteren bu havzalar aynı tortullaşma sürecinden geçmiştir. Paleozoyik Zamanda (570-225 milyon yıl önce) denizlerle kaplanmış, sonra kara tortulları ve volkanik çökellerle dolmuştur. Holosen Bölümde (10 bin yıl öncesinden günümüze) kıvrılma geçirmeyen bu tortulları yalnızca yanardağ etkinliğinden kaynaklanan tektonik hareketler değişime uğratmıştır. Andlar’ın doğusunda uzanan ayrık kalkanlar Prekambriyen masiflerden oluşur. Aralarında Arjantin’de Pampalar’daki dağlar ile Patagonya ve Deseado kütleleri bulunan bu masiflerin kıta sahanlığı boyunca Falkland Adalarına kadar uzandığı sanılmaktadır.
Perikratonik kuşak, Brezilya’daki kalkanların batı kıyısında, kuzeyden güneye uzanır. Çökme eğilimindeki kuşak Mezozoyik Zamanın (y. 225-65 milyon yıl önce) başlarında denizle örtülmüş, deniz tortulları zamanla kara katmanlarıyla bütünleşmiştir. Perikratonik kuşak, And jeosenklinalinden önceki geçiş bölgesi niteliğindedir. And jeosenklınali, kıtanın kuzey kıyısındaki Trinidad Adasından güney ucundaki Tierra del Fuego’ya kadar uzanan bir kuşağı kaplar. Burada yoğun yanardağ etkinliklerinin eşlik ettiği yerkabuğu hareketleri Paleo zoyik (Birinci) Zamanda (y. 570-225 milyon yıl önce) başlamıştır. And jeosenklinalinde, hızlı ve süreğen çökme hareketi yaygın tortullaşmayla dengelenmiştir. Erimiş madenlerin yerkabuğu altında zamanla katılaşmasınla ortaya çıkan derinlik kayaçları, And jeosenklinalinde pek çok dağ sırasının (cordillera) tabanını, hatta önemli masiflerin doruklarını oluşturur. Brezilya’nın güney kıyılarındaki kayaç oluşumları Prekambriyen Zamandan kalmıştır. Gene Brezilya’daki önemli maden yataklarını barındıran Minas Dizisi ise Prekambriyen sonlarına rastlar. Kambriyen Dönemde (y. 570-500 milyon yıl önce), deniz çökelleri And senklinali ile Amazon yöresinde, buzul ya da akarsu kökenli kara çökelleriyse Paraguay’ın kuzeyi ve Brezilya’daki Mato Grosso gibi çeşitli yörelerde toplandı.
Brezilya kalkanları dışında Gran Chaco, Paraguay Havzası ve Patagonya’nın tümünün deniz sularıyla kaplanması Ordovisiyen Döneme (y. 500-430 milyon yıl önce) rastlar. Bu oluşum sonucunda kalın kiltaşı ve kumtaşı katmanları Peru’daki Huânuco’ dan Arjantin’deki La Rioja’ya kadar yayıldı.
Jeosenklinalin Tierra del Fuego’dan Peru’ nun iç bölgelerine ve Ekvador’daki Quito’ dan Orinoco Havzasına uzanan bölümleri Silüriyen Dönemde (y. 430-395 milyon yıl önce) yükseldi. Bu iki dağ sırası arasından geçerek Amazon Havzasını kaplayan deniz suları dönemin sonunda And jeosenklinali dışındaki bölgelerden geri çekildi. Devoniyen Dönemde (y. 395-345 milyon yıl önce) tüm And jeosenklinalini bir kez daha kaplayıp, Amazon ve Parnaıba havzalarıyla Patagonya’yı birleştiren deniz suları, Geç Devoniyen’de And bölgesindeki dağoluşum hareketleriyle birlikte yeniden geri çekildi. Karbonifer Dönemin (y. 345-280 milyon yıl önce) başlarında Şili, Batı Arjantin, Orta Kolombiya ve Parnaıba Havzasının bir bölümünü kaplayan deniz, sonraları Titicaca Gölünün batısından Venezuela’ya kadar yayıldı. Bu sırada Amazon Havzasında kalın kumtaşı katmanları, Peru ve Kolombiya’nın kuzeyinde ise kiltaşı ve kireçtaşı katmanları çökeldi. Titicaca Gölünden Sâo Paulo’ya uzanan hattın güneyinde oluşan buzullaşma sonucunda Parana Havzası buzultaşı ve tortullarıyla kaplandı.
Permiyen Dönem (y. 280-225 milyon yıl önce) başlarında Bolivya’nın sığ sularla kaplanmasına karşın, daha sonra deniz, kıtanın tümünden çekildi. Yanardağ etkinlikleri ve yerkabuğu hareketleri And bölgesinde bazalt ve andezit kaynaklı magma akıntılarına yol açtı.
Kıta Triyas Döneminde (y. 225-190 milyon yıl önce) sular altında kalmadı. Kırmızı renkli tortul kayaçlar kuzeyde Kolombiya’ dan güneyde Patagonya’ya kadar kıtayı kaplarken, Parana Havzası büyük bir çöle dönüştü. Bu dönemde çökelmiş kumtaşları bugün de havzada büyük yer kaplar.
Jura Döneminde (y. 190-136 milyon yıl önce) zaman zaman And yöresindeki belirli kesimleri örten deniz yükselmelerine karşın kıtanın tümü sular altında kalmadı. And jeosenklinalinin doğu yakasında yaygın yanardağ etkinlikleri gerçekleşti. Sonuçta, yeryüzünün en büyük volkanik kütlesi olan lav ve tüf çökelleri oluştu (kalınlığı 10-20 km). Jura Döneminin sonlarında Andlar yükselmeye başladı.
Kretase (Tebeşir) Döneminde (y. 136-65 milyon yıl önce) kıtanın büyük bölümünün sular altında kalmasıyla Prekambriyen kalkanlar adalara dönüştü. Kolombiya’daki kalın kireçtaşı çökellerinden anlaşıldığı gibi, And jeosenklinalinin kuzey bölümü bu dönemde de hızla batmaya devam etti. Amazon, Parnaıba-Sâo Francisco havzalarında kara tortullaşması sürerken, Brezilya Kalkanı kalkerli kum çökelleriyle kaplanıyordu. Kretase Dönemi sonunda, Andlar’ın yükselmesi hızlandı. Yanardağ etkinlikleri sürdü ve dönemin sonlarında deniz Amazon Havzasından çekildi.
Tersiyer (Üçüncü) Dönemdeki (y. 65-2,5 milyon yıl önce) Eosen Bölümde (54-38 milyon yıl önce) önemli değişiklikler oldu. Deniz, PatagÖnya’nın kuzeybatı ve iç bölgeleri dışında hemen her yerden çekildi.
Oligosen Bölümde (y. 38-26 milyon yıl önce) geri gelen deniz suları Peru’nun doğusunu kapladı. Ancak Tersiyer Dönemdeki başlıca olay Andlar’ın sürekli yükselip kıvrılmasıydı. Bu dağ sırası bugünkü biçimini, Miyosen Bölümde (y. 26-7 milyon yıl önce) aldı. Başlarda büyük bir tatlı su gölü durumunda olan Amazon Havzası sularını denize boşaltmaya başladı. Andlar’ın oluşumu, kendi doğu sınırındaki dağoluşum hareketlerini de belirliyordu. And oluşumunun uzantıları, doğuda Brezilya yaylalarına doğru yayıldı.
Kuvaterner (Dördüncü) Dönemdeki (son 2,5 milyon yıl) Pleyistosen Bölümde (y. 2,5 milyon-10 bin yıl önce) tortullaşma sürerken, Patagonya genel olarak yükselmeye başladı. Pleyistosen Bölüme damgasını vuran olay buzullaşmaydı. And buzullarının dışında, yaylalar da buzul setleriyle kaplandı. Üzerini ince bir katman halinde karasal çökellerin örttüğü lös birikimi büyük ölçüde Arjantin pampalarında yığılırken, ırmak ve göl çökelleri de Paraguay Irmağı havzasında büyük alanlar kaplıyordu.
Yanardağ etkinlikleri özellikle Andlar’da sürdü. Son buzullaşmanın ürünü olan iklim değişiklikleri killeşme ile Brezilya ve Guyana topraklarında büyük ölçüde farklılaşma getirdi. Gene And bölgesinde eriyen buzullar büyük göllerin oluşumuna yol açtı.
