Güney Amerika bölgesinin yüzey şekilleri (dağlar, göller, çöller, göller, ırmaklar v.b.) ile ilgili bilgiler
Bir kurama göre, Güney Amerika’nın yaklaşık 150 milyon yıl önce Afrika Kıtası’ndan kopmuş ve batıya doğru sürüklenerek dünya üzerinde bugünkü konumunu almıştır. Yüksek Andlar engelinin, biri 75, öteki 50 milyon yıl önce gerçekleşen yerkabuğu kabarmaları sırasında okyanus dibindeki bir çukurdan yukarı doğru sürüldüğü sanılır. Bu yerkabuğu kabarmaları, yanardağ etkinlikleri eşliğinde gerçekleşmiştir. Sonraları, dağların oluşumu sırasında yükseltilen dev kil, kum ve mil kütleleri, kıtanın büyük ırmaklarının Güney Amerika’ nın ortasındaki ve doğusundaki daha eski dağlık bölgeleri aşarak ilerlemeye başlamaları sonucu aşındırılmış ve batıya doğru yığılmışlardır. Bu sürecin sonunda ovalar olmuştur. Kuzey Amerika’nın tersine, Güney Amerika kıyı şeridi fazla girintili (kuzeyde Darien, Venezuela, Paria körfezleri ve Maracaibo Gölü; doğu-kuzeydoğuda Amazon ağzı, Rio de la Plata Halici, Bahia Blanca San Matias, San Jorge körfezleri; batıda Corcovado ve Guayaguivi körfezleri) çıkıntılı değildir ve bu nedenle kıyılarda az sayıda doğal liman bulunur.
Kıyı şeridi, kıtanın güney ucunda parçalanmıştır. Bu bölgede Tierra del Fuego (Ateş Toprakları) Takımadaları ve Şili’nin güneyinde Büyük Okyanus kıyılarında ada kümeleri bulunur. Güney Amerika’nın başlıca yüzey şeklini, Andlar dağlık kuşağı oluşturur. Bu dağlık kuşak, Kolombiya ve Venezuela’nın Karaib Denizi kıyısındaki topraklarından, kıtanın Antarktika Denizi’ndeki adaların yayıldığı güneydeki yüksek noktasına kadar kesintisiz bir biçimde uzanır. Bu büyük dağlık bölge, kıtanın belkemiğini oluşturur. Doğuda iki dağlık bölge, ancak belirli kesimlerde önemli bir yüksekliğe ulaşır: Guyana ve Brezilya kalkanları, güney uçta Arjantin’in güneyinde Andlar’ın doğu eteklerinden Atlas Okyanusu’na uzanan bölge Patogonya Yaylası’ dır. Kıtanın yüksek bölgeleri arasında geniş ovalar yayılır. Orinoco Havzası, Kuzey Andlar ile Guyana Kalkanı arasındaki boşluğu doldurur. Orta Andlar’ m doğu eteklerinin karşısına düşen Amazon Havzası, kuzeyde alçak bir y#yla ile (Kolombiya’nın doğusunda) ve güneyde Paraguay Yaylası ile (Bolivya’nın doğusu, Paraguay’ın batısı ve Arjantin’in kuzeyinde) birleşerek Guyana ve Brezilya kalkanları arasındaki boşluğu kapatır.
Andlar dağlık kuşağı, doğudaki kalkanlar, Patagonya yaylası ve ova-yayla kuşaklan, kıtanın belirgin yüzey şekillerini oluşturur. Bu oluşumların her biri çeşitli özellikler gösterir. Batı yarıkürenin güneyini oluşturan, üçgen biçimindeki Güney Amerika, kuzeyde Panama Kıstağı’ndan güneyde Horn Adası’nda Horn Burnu’na kadar uzanır (7.650 km). Kıtanın, doğu-batı genişliği ise (en geniş yerinde) 5.250 km’dir. Büyük bölümü, Kuzey Amerika’nın güneydoğusunda yer aldığından kıtanın Büyük Okyanus kıyısındaki batı ucunu oluşturan nokta (Punta Parinas, Peru), Florida’nın Atlas Okyanusu kıyılarında Jacksonville’in doğrudan güneyine uzanır. ABD’nin yaklaşık iki katı büyüklüğündeki Güney Amerika’ nın 3/4’ü tropikal kuşakta kalır. Ekvator kıtada Amazon Irmağı’nın ağzından (doğuda) Ekvator’un kuzeyine (batıda) doğru uzanan bir çizgi çizer.
Dağlar. Yükseklik açısından Himalayalar’dan sonra ikinci sırayı alan ve dünyanın en uzun sıradağını oluşturan Andlar, kuzeyde üç kola ayrılır: Doğu, Orta ve Batı Cordillera, Magdalena ve Cauca ırmaklarının vadi yarıklarıyla Orta ve Batı Cordilleralar, Kolombiya kıyı düzlüğünde son bulur. Doğu Cordillera ise Karaib kıyı şeridine koşut bir yol izler. Bu sıradağlar arasında, yüksekliği 5.500 m’yi aşan, tepesi karlarla kaplı birkaç sönmemiş yanardağ vardır. Bu noktadan başlayarak Andlar, kendi yanardağlarından püsküren taşlar ve katılaşmış lavlarla birbirlerinden ayrılmış iki sıra olarak güneye uzanırlar. Genelde çok verimli olan bu topraklar, yüzyıllardır işlenmektedir. 3.500 m’yi aşan yüksekliklerde Kızılderili köyleri ve kasabaları bulunur. Bolivya’da Altiplano ile Arjantin de Atacama Çölü’nde 4.500 m’yi aşan yüksek birer yayla oluştururlar. Dünyanın en yüksek konumdaki başkenti olan La Paz’ın, deniz düzeyinden yüksekliği 3.600 m’dir. Bu yaylanın üzerinde, batı yarıkürenin en yüksek dağı olan Aconcagua (6.955 m) ile Andlar’ın en yüksek doruklarından bazıları bulunur. Tierra del Fuego’ya (Ateş Toprakları) yaklaştıkça yükseklikleri 3.000 m’ye düşen Güney Andlar gözle görülür biçimde daralır. Buralarda buzulların yeryüzünün biçimini değiştirici etkileri belirgindir. Bu olgu sonucunda ortaya çıkan göl ve dağlar, Alpler’e özgü görünümde olup dünyanın birçok yerinden turist çeker.
Çöller. Kuzey Şili’deki Atamaca Çölü, Güney Amerika’nın tek çölüdür. Bu çöl, Peru sınırından güneye doğru, hemen hemen Şili’deki Copiapo’ya kadar 965 km boyunca uzanır. Atacama Çölü, doğuda Andlar’ın etekleri ve batıda da Büyük Okyanus Kıyı Dağları ile sınırlanmıştır. Dünyanın en kurak çöllerinden biri olan Atacama’nın bazı yerleri hiç yağış almaz. Bitki örtüsü, kurulmuş olduğu birkaç küçük vahanın çevresiyle sınırlıdır.
Ovalar, Yaylalar ve Havzalar. Guyana kalkanı ile Andlar’ın kuzeydoğusu arasında uzanan ovalara Orinoco Havzası adı verilir. 960 km uzunluğunda ve 320 km genişliğinde bir alanı kaplayan havzanın, yüksekliği hiçbir yerde deniz düzeyinden 210 m’yi aşmaz. Havza, Andlar’ın eteklerinden kıvrılarak kesintisiz bir biçimde Orinoco Irmağı’na ulaşır.
Büyük Amazon Havzası, çeşitli biçimlerle süslendiğinden, görüntüsü bir kum saatine benzer. Havzanın en geniş kesimi, Kolombiya’nın güneyinde Bolivya’nın ortalarına kadar yayılan bölgede Andlar’a dönük bir konumda buunan yukarı (batı) bölümüdür. Irmağın akıntısı yönünde havza daralarak Guyana ve Brezilya kalkanları arasındaki boşluğu (genişliği 80 km) doldurur. Amazon’un ağzında yeniden genişleyen havzanın bir kolu kuzeye doğru kıvrılarak Guyana Bölgesi’ndeki dar kıyı ovasmı oluşturur. Güneydoğu Bolivya, Batı Paraguay ve Arjantin’deki ovalar, Brezilya Kalkanı, Andlar ve Patagonya Yaylası arasındaki boşluğu doldurur. Bu büyük ovalar alanının Bolivya, Paraguay ve Kuzey Arjantin’ deki laızey kesimine Büyük Chaco adı verilir. Ovanın, Arjantin’in orta kesimlerinden Patogonya Yaylası ile birleştiği noktaya kadar uzanan bölümü Pampa adını alır. Güney Amerika’nın en yaşlı kesimini oluşturan Doğu Yaylaları, Batı Avustralya, Afrika ve Hindistan yaylalarının bir benzeridir. Burada üç belirli bölge vardır: Guyana Yaylaları, Brezilya Yaylaları ve Patagonya Yaylası.
Irmaklar ve Göller. Güney Amerika’ daki üç düzlük bölgeyi üç ayrı ırmak sistemi akaçlar. Bu sistemlerin en büyüğü olan ve yaklaşık 7 milyon km2’lik bir alanı kaplayan Amazon, dünyanın en büyük akaçlama sistemidir. Debi açısından dünyanın en büyük ırmağı sayılan Amazon’un akaçladığı alan, dünyanın en büyük akaçlama havzasıdır. Büyük Okyanus’tan yaklaşık 160 km içerde, Peru Andları’ndan Amazon (6.518 km) genellikle doğu yönünde akarak Atlas Okyanusu’na dökülür. Amazon’un Andlar ile Brezilya ve Guyana kalkanlarını akaçlayan pek çok kolu vardır. ikinci önemli sistem olan Paranâ-Para-guay sistemi, güneye doğru yönelerek Andlar ile Brezilya Kalkanı arasındaki bölgeyi akaçlar. Paranâ-Paraguay sistemi, Buenos Aires’in kuzeyinde Uruguay Irmağı ile birleştiği noktadan kuzeye doğru Brezilya Kalkanı’nın batı bölümüne yönelen 3.900 km’lik bir
çizgi çizer. Sistemin başlıca kolları Pilcomayo ve Alto Paranâ’dır. Paranâ-Paraguay sistemiyle birleşen Uruguay Irmağı, Arjantin ile Uruguay arasında Rio de la Plata Halici’ni oluşturur. Güney Amerika’nın üçüncü büyük ırmak sistemi, 2.700 km uzunluğundaki Orinoco’dur. Genelde Guyana Kalkanı ile Andlar’ın kuzeyini akaçlayan sistem, Venezuela ve Kolombiya topraklarında yer alır. Orinoco sisteminin bazı ilginç özellikleri vardır. Orinoco’yu besleyen kaynakların yakınında küçük bir ırmak olan Casiquiare, ırmağın sularının bir bölümünü akaçlayarak Amazon sistemindeki Rio Negro’yu besleyen kaynaklara katar. Bu nedenle iki büyük sistem arasında bir bağlantı vardır. Orinoco’yu besleyen önemli kaynaklardan Coroni Irmağı’nın (Venezuela) kollarından biri üzerinde dünyanın en yüksek çağlayanı olan (807 m) Angel Çağlayanı yer alır. Atlas Okyanusu’na dökülen Orinoco’nun irili ufaklı 400’ü aşkın kolu vardır. Önemli ırmaklardan biri de Sao Francisco’dur. Brezilya Kalkanı’nda, Rio de Janeiro’ nun kuzeyinden doğan Sao Francisco (3.199 km), kıyıya koşut olarak kuzeydoğu doğrultusunda akar ve sert bir dirsekle 10° güney enleminde Atlas Okyanusu’na dökülür. Magdalena ve Cauca Kolombiya’yı boydan boya geçerek Karaib Denizi’ne dökülür. Andlar’dan doğan Magdalena (1.538 km), kuzey doğrultusunda akarak Barranquilla yakınındaki ağzına
ulaşır. Kolombiya’nın ticaret amacıyla kullandığı başlıca karaiçi su yoludur. Magdelena’nın başlıca kolu olan Cauca (1.348 km), And Dağları’nda Papayan yakınlarından doğar ve Magdalena’ya kavuşmak üzere kuzey yönünde akar. Verimli vadisinde şekerkamışı, kakao ve tütün ekimiyle hayvan yetiştiriciliği yapılır. Andlar’dan doğan ve Büyük Okyanus’a dökülen ırmakların tümü kısadır ve Peru ile Şili’nin kuzeyinin büyük bölümünde kesintiye uğrarlar. Güney Amerika’da az sayıda büyük göl vardır. Bunların en büyüğü, Venezuela’daki Maracaibo Gölü’dür (13.210 km2). Dar boğazlarla 120 km ötesindeki Venezuela Körfezi’ne bağlanan göl, zengin petrol yatakları içerir. Andlar’da, dünyanın deniz düzeyinden en yüksek (3.800 m) gölü olan Titicaca (8.135 km2), kıtanın önemli göllerinden biridir. Taşımacılığa elverişli olan gölün kıyılarındaki yerleşim merkezlerinin geçmişi yüzlerce yıl öncesine dayanır.
