Güneydoğu Anadolu Bölgesi Özellikleri Nelerdir? Bölge Hakkında Bilgiler

Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin coğrafi, fiziksel özellikleri, bitki örtüsü, iklimi, ekonomisi, yetiştirilen ürünler, turistik yerleri hakkında bilgi.

GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Bölge, kuzeyde Güneydoğu Toroslar’ın eteklerinden başlar, güneyde Suriye sınırına kadar devam eder. Türkiye yüzölçümünün yaklaşık % 8’ini kaplayan Güneydoğu Anadolu, en küçük ve en az nüfus barındıran bölgemizdir. Bölgenin tipik özelliklerinden biri, yer şekilleri bakımından sade bir yapıya sahip olmasıdır. En geniş yeri plâtolar kaplar. Toroslar, bölgenin kuzeyini bir yay gibi kuşatmıştır. En engebeli kesim de burasıdır. Bölgenin başlıca engebeleri Karacadağ kütlesi ile Mardin-Midyat Eşiği’dir.

Bölgede, doğal göl hemen hemen yok gibidir; ama yurdumuzun en çok su taşıyan ırmakları bu bölgeden geçer. Doğu kesiminde kaynağını Güneydoğu Toroslardan alan Dicle, batıda kaynağını Doğu Anadolu’dan alan Fırat nehirleri; kollarıyla birlikte derin vadiler içinde bölgenin doğu ve batı kesimlerinden akarak sınırlarımız dışına çıkarlar.

Güneydoğu Anadolu, Akdeniz iklimi ile karasal iklimin geçiş alanındadır. Deniz etkisinden uzak olduğu için bölgede kışlar kar yağışlıdır ve don olayları sıkça görülür. Öte yandan, Doğu Anadolu’ya göre daha alçak ve daha güneyde olduğundan kışlar çok soğuk geçmez. Yine, karasallığın ve güneyindeki çöllerin etkisiyle yazın Türkiye’nin en yüksek sıcaklıklarına burada rastlanır. Marmara Bölgesi’yle aynı miktarda yağış aldığı halde, şiddetli yaz kuraklığı görülür. Bunun başlıca nedeni yaz mevsiminin çok sıcak geçmesi, güneyden esen sıcak rüzgârların etkisi ile bağıl nemin çok düşük olması nedeniyle buharlaşmanın şiddetli olmasıdır.

Bölge, bitki örtüsü bakımından yurdumuzun en fakir yerlerinden biridir. Doğal bitki örtüsü bozkır’dır. Ancak buradaki bozkırlar İç ve Doğu Anadolu’daki kadar gür değildir. Bazı yerlerde bozkır örtüsü bile yok denecek kadar azdır.

1990 nüfus sayımı sonuçlarına göre bölge nüfusu yaklaşık 4,5 milyondu. Buna göre nüfusumuzun yaklaşık % 7,8’i bu bölgede yaşamaktadır. Nüfus yoğunluğu Türkiye ortalamasına eşittir. Bölge, küçük olmasına rağmen hayli nüfuslanmıştır. Bölge nüfusunun yarısından çoğu kentlerde yaşar.

Güneydoğu Anadolu Bölgesi, tarım ekonomisi bakımından İç Anadolu’ya benzer. Tarım ve hayvancılık gelirlerinin fazla olduğu bir bölgemizdir. Akdeniz ikliminin olumlu etkisinin yanı sıra, tarıma elverişli topraklarının çok geniş olmasının bunda büyük payı vardır.

Bölge tarımı açısından en büyük sorun kuraklıktır. Sulamaya en fazla ihtiyaç duyulan bölgemiz burasıdır. Bu açıdan Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) büyük önem taşımaktadır. Bölgenin tarım ürünleri arasında en geniş yeri tahıl tutar. Bunun dışında baklagiller, özellikle mercimek üretimi oldukça önemlidir. Sanayi bitkilerinin üretimi pek yaygın değildir. Sınırlı alanlarda pamuk ve tütün üretimi yapılır. Bölgenin batısında ürün çeşitliliği daha fazladır.

Bölgede hayvancılık, kimi yerlerde birinci derecede geçim kaynağı haline gelmiştir. En çok küçükbaş hayvancılık yapılır. Bölgenin en önemli yeraltı zenginliği petroldür. Türkiye petrol üretiminin tamamı, Diyarbakır ve Siirt çevresinden sağlanır. Mardin-Mazıdağı’ndaki fosfat yatakları ile bölgenin çeşitli yerlerindeki demir, asfaltit, linyit, doğalgaz yatakları diğer yeraltı zenginliklerindendir.

İklimi ve Bitki Örtüsü:

Bölgede yazlar çok sıcak (30-35°C); kışlar, Doğu Anadolu’ya göre daha az soğuktur. Bir ölçüde Akdeniz’den gelen nemli hava akımlarının etkisi görülür. Bölgenin büyük bölümünde uzun süren yaz kuraklığı, yüksek buharlaşma, düşük bağıl, nem, iklimin genel karakteristiğini oluşturur. Ortalama sıcaklık Gaziantep’te 14.5°C, Adıyaman’da 17.0°C, Diyarbakır’da 15.9°C, Şanlıurfa’da 18.4°C, Mardin’de 15.8°C, Batman’da 15.7°C, Şırnak’ta 14°C’dir. Ölçülen en yüksek sıcaklık Adıyaman, Gaziantep, Mardin, Siirt’te 42°C dolayında, Şanlıurfa’da 47.6°C’dir (ağustos). En düşük sıcaklıklar genelde ocak ve şubat aylarında gözlenir. (Adıyaman 9.40°C, Diyarbakır -24.2°C, Gaziantep 17.5°C, Şanlıurfa -12.2°C, Mardin 13.9°C).

Yıllık yağış tutarı çok düşüktür. Şanlıurfa’da 328 mm, Diyarbakır’da 495 mm, Gaziantep’te 558 mm, olan bu değerler Adıyaman’da 835 mm, Siirt’te 713 mm, Şırnak’ta 860 mm, Batman’da 956 mm’ye yükselir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi bitki örtüsü yönünden çok yoksuldur. Doğal ormanlar (Türkiye orman varlığının % 3’ü), Gaziantep’in doğusunda, kuzeyinde, Mardin’in batısında, kuzeyinde, Dicle Irmağı’nın iki yanında, Batman İli’nde yoğunlaşmıştır. Ormanlarda yaygın tür meşedir. Orman alanlarının dışında egemen bitki örtüsü bozkırdır.

BÖLGENİN BÖLÜMLERİ

A – DİCLE BÖLÜMÜ

Dicle Bölümü bölgenin doğu yarısını oluşturur. Diyarbakır Havzası, doğu ve kuzeyden Toroslarla, batıdan Karacadağ Kütlesiyle, güneyden ise Mardin Eşiği ile sınırlanmıştır. Bu yöre yer yer plâto, yer yer ova görünümlü bir çukurluktur.

Burada, yıllık yağış ortalaması 500 mm yi bulduğu halde, şiddetli buharlaşma nedeniyle yaz kuraklığı kendini alabildiğine hissettirir. Yaygın olarak buğday üretilir. Mercimek ve pamuk da önemli ürünlerdendir. Dicle vadisindeki düzlüklerde bağcılık ve karpuz üretimi önem kazanmıştır.

Mardin Eşiği, doğu’da Dicle vadisinden başlar, Karacadağ volkanik kütlesine kadar devam eder. Burası kuzeye oranla biraz daha fazla yağış almaktadır. Su bakımından zengin olan eşiğin eteklerinde belli bir nüfus yoğunluğu dikkati çeker. Bölgenin en önemli orman varlığı da burada yer alır. Dicle Bölümü, Akdeniz’in etkisine kapalı olduğundan, ikliminde karasallık özellikleri ağır basar.

İklimin elverişli olmaması ve tarım arazilerinin azlığı nedeniyle bölüm, tarımsal üretim açısından fazla gelişmemiştir. Ürün çeşidi de azdır. En çok tahıl üretilir. Hayvancılık da tarım kadar önemli bir gelir kaynağıdır. Bölümde nüfus seyrektir. Nüfus, daha çok Diyarbakır Havzası’nın kenarları ile Mardin Eşiği’nin eteklerinde toplanmıştır. Bunun en önemli nedeni

• Buraların yazın daha serin olması
• Su kaynaklarının nisbeten fazlalığıdır.

Bölümün en büyük kenti olan Diyarbakır kendi adıyla anılan havzanın batısında, Dicle kıyısındaki plâto üzerine kurulmuştur. Bölümün diğer bir önemli kenti Mardin’dir. Mercimek üretimiyle tanınmıştır. Siirt, çevresindeki petrol yataklarının işletilmeye başlanmasıyla gelişmeye başlamıştır.

Önceleri küçük bir kasaba olan Batman petrol sanayi sayesinde kısa sürede gelişmiş, büyük bir kent haline gelmiştir. Raman, Garzan, Kurtalan ve Ulaşlı yörelerindeki kuyulardan çıkarılan ham petrolün bir kısmı Batman Rafinerisi’nde işlenir. Bir kısmı da bir boru hattıyla İskenderun Körfezi’ne aktarılır. Cizre ve Silopi çevresinde linyit yatakları varsa da, buralardan çıkarılan kömürler düşük kalitelidir.

B – ORTA FIRAT BÖLÜMÜ

Bölgenin, batı yarısını oluşturan bu bölüm, Dicle Bölümü’ne oranla daha az engebelidir. Bölümün en büyük kısmını Şanlıurfa Plâtosu ile Gaziantep Plâtosu kaplar. Platoların güneyinde Altınbaşak (Harran) Birecik, Ceylânpınar, Suruç ovaları gibi düzlükler uzanır. Bu düzlükler tahıl üretiminin yoğun olduğu alanlardır. Bölüm, Akdeniz’e yakın olduğundan deniz etkisinden daha çok yararlanır. Bu nedenle kışlar daha yumuşak geçer.

Bu bölümde tarım ürünleri daha çeşitlidir. Başta tahıl olmak üzere baklagiller (en çok mercimek) ve pamuk yaygın olarak üretilir. Bağlar ve zeytinliklerin çok geniş alanlar kapladığı bu bölümün önemli bir ürünü de Antepfıstığıdır. Bölüm, üzüm üretiminde Türkiye’de önemli bir yere sahiptir. Hayvan ürünleri ve canlı hayvan ticareti bölümün diğer önemli gelir kaynaklarındandır. Bölüm sık nüfuslanmıştır. Bu nedenle bölgenin birçok önemli kenti bu bölümde yer alır.

Gaziantep verimli bir tarımsal alanda ve Suriye’den gelen yolların kavşağında kurulmuş önemli bir ticaret, sanayi ve hizmet merkezidir. Bölümün diğer başlıca kentleri Adıyaman, Kilis, Nizip ve Birecik’tir. Bölgenin 3. büyük kenti olan Şanlıurfa son yıllarda hızla gelişen yerlerdendir. Siverek, Viranşehir, Harran, Suruç ve Ceylanpınar bu bölümün diğer merkezleridir. Bölümün en önemli yeraltı kaynağı, Adıyaman ve Kâhta yakınlarında işletilen petrol yataklarıdır.

BÖLGENİN TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ YERİ

Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin çok büyük bir tarım potansiyeli vardır. Tarıma elverişli toprakları oldukça geniştir. En önemli sorun, sulama olanaklarının kısıtlı oluşudur. Bölge,

• Türkiye buğday üretiminin yaklaşık onda birini,
• Kırmızı mercimek üretiminin tamamına yakınını
• Antep fıstığının çok büyük bir bölümünü sağlamaktadır.
• Bölgede üzüm, nohut, kavun ve karpuz üretimi de önemli ölçüdedir.
• Türkiye’deki pamuğun beşte birini,
• Tütünün önemli bir kısmını bölge üretmektedir.
• Bölgede hayvan ürünleri ve canlı hayvan ticareti de oldukça önemlidir. Küçükbaş hayvanlardan en çok koyun yetiştirilmektedir.

Güneydoğu Anadolu Bölgesi, petrol yataklarıyla yurt ekonomisine büyük katkıda bulunmaktadır. Türkiye ham petrol üretiminin tamamı buradan karşılanmaktadır. Bölgede sanayi yeterince gelişmemiştir. Özellikle Gaziantep kentinde canlı bir küçük sanayi varlığı dikkati çeker.

BÖLGENİN TÜRKİYE TURİZMİNDEKİ YERİ

Güneydoğu Anadolu Bölgesi, daha çok tarihi özellikleriyle ilgi çekmektedir. Bunların içinde turizm bakımından en önemli olanı aynı zamanda bir milli park haline getirilmiş olan Nemrut Dağı Milli Parkı’dır.

Bölgenin, ilgi çeken yerlerinden biri de Hasankeyf‘tir. Batman’ın güneydoğusunda, Dicle nehri kenarında kurulmuş olan bu ilçe, çok eski bir yerleşme alanıdır. Mardin, Diyarbakır, Şanlıurfa ve Gaziantep kentleri eski yerleşme dokuları, renkli kültürleri ve kendilerine özgü yemek ve tatlılarıyla ilgi çekerler.

Şanlıurfa, birçok efsaneye konu olan tarihi eserlere sahiptir. Halilül Rahman Camii ve burada yer alan Halilü’l Rahman gölü ile Ayn-ı Zilha gölü bunların başlıcalarıdır. Sağlık turizmi açısından Diyarbakır’ın Çermik kaplıcaları, Siirt ve Mardindeki kaplıcalar ile Urfa’nın içmeceleri ve maden suyu kaynakları önem taşır.

Kaynak – 2

Güneydoğu Anadolu Bölgesi Özellikleri Maddeler Halinde Özet Bilgiler

Yerşekilleri

• Yerşekilleri sadedir. 500 – 600 m. yüksekliğindeki ova ve platolardan oluşmuştur.
• Platolar: Gaziantep – Şanlıurfa platosu, Diyarbakır havzası Ovalar: Harran Ovası, Suruç Ovası
• Bölgeyi kuzeyden yüksek Güneydoğu Toroslar kuşatır. Bu dağlar Güneydoğu Anadolu ile Doğu Anadolu arasındaki sınırı çizer.

İklim ve Bitki Örtüsü

• İklimin en önemli özelliği yaz kuraklığının şiddetli olmasıdır.
• Türkiye’de en yüksek sıcaklıkların ölçüldüğü bölgedir.
• Kışlar soğuktur. En çok yağış kış mevsiminde düşer.
• Bölgenin batı kesiminde (Gaziantep Yöresi) Akdeniz ikliminin etkisi sokulabildiği için iklim burada daha ılımandır.
• Doğal bitki örtüsü bozkırdır. Orman bakımından Türkiye’nin en yoksul bölgesidir.
• Akdeniz ve Karadeniz iklimlerinin geçiş alanı üzerinde yer almaktadır.

Nüfus ve Yerleşme

• Yaşayan insan sayısı bakımından Türkiye’de 7. sırada yer alır. Fakat yüz ölçümü küçük olduğu için yoğunluğu Doğu Anadolu’dan fazladır.
• Nüfus daha çok bölgenin batı kesiminde toplanmıştır. Burada iklimin daha nemli, ılıman, tarımsal avantajların fazla olması gibi nedenlerle bu yörede nüfus doğuya kıyasla fazladır.
• Fırat ve Dicle arasındaki kurak bozkırlar ise çok tenhadır.
• Kırsal yerleşmelerde toplu köyler, kerpiç ve taş evler görülür.

Tarım ve Hayvancılık

• Tarım için, yer şekilleri büyük bir avantaj ancak kuraklık büyük bir sorundur. Kuraklık yetiştirilen tarım ürününü kısıtlar. Dolayısıyla nadas gereksinimi artar.
• GAP ile birlikte tarımsal verimlilik artmıştır.
• Mercimek ve Antepfıstığı üretiminde bölge 1. sıradadır. Buğday, arpa, pirinç, pamuk, zeytin; yetiştirilen diğer ürünlerdir.
• Ilıman iklim koşulları sayesinde bölgenin batısında tarımsal üretim daha fazladır.
• Bozkırlar nedeniyle küçükbaş hayvancılık yapılır.

Madenler Enerji Kaynakları ve Endüstri

• Türkiye petrol üretiminin tamamına yakını bu bölgeden sağlanır. Diyarbakır, Batman, Adıyaman’da petrol kuyuları vardır.
• Tarım ve hayvan ürünlerini işleyen hafif endüstri kolları vardır.
• Mardin’de; iplik, çimento ve yem fabrikaları
• Mazı Dağı’nda; fosfat tesisleri
• Siirt’te; yünlü dokuma
• Batman’da; petrol rafinerisi ve termik santral Gaziantep’te; zeytinyağı, pamuk ipliği, sabun, şarap, çimento, madeni eşya endüstrileri vardır.
• Gaziantep, bölgenin endüstri ve ticaret merkezidir.

Bölgenin Bölümleri

ORTA FIRAT BÖLÜMÜ

• Bölgenin batısı olup Gaziantep, Şanlıurfa, Adıyaman illeri bu bölümdedir.
• Akdeniz’den nemli hava kütlelerine açık olup iklim daha nemli ve ılımandır.
• Bu nedenle ürün çeşidi, tarımsal gelir, Dicle Bölümü’ne oranla daha fazladır.
• Nüfus yoğunluğu daha fazladır (Gaziantep Türkiye ortalamasının üzerindedir).

DİCLE BÖLÜMÜ

• Bölgenin doğuşudur. Diyarbakır, Siirt, Batman, Mardin, Şırnak illeri bu bölümdedir.
• iklimi daha kurak daha karasaldır.
• Nüfus yoğunluğu ve tarımsal gelir daha azdır.
• Petrol yatakları bakımından zengindir.